امسال سی و چهارمین سالی است که شهر یا شهرهایی از اروپا به عنوان پایتخت یا پایتخت‌های فرهنگی این قاره مشغول فعالیت هستند.
برای امسال، دو شهر ماترا (Matera) در جنوب ایتالیا و پلوودیو (Plovdiv) در بلغارستان به عنوان پایتخت‌های فرهنگی اروپا انتخاب شده‌اند. این دو شهر از روز اول ژانویه ۲۰۱۹ جایگزین لیوواردن هلند و والتا در مالت شدند.
پلوودیو، شهر هفت تپه
سال ۲۰۱۴، زمانی که قرار بود پایتخت فرهنگی اروپا برای سال ۲۰۱۹ انتخاب شود، ۲۱ شهر نامزد این عنوان بودند، اما از سال ۲۰۰۷ که بلغارستان وارد اتحادیه اروپا شد، این برای اولین بار است که یکی از شهرهای این کشور به عنوان پایتخت فرهنگی اروپا انتخاب می‌شود.
پلوودیو واقع در جنوب شرق صوفیه، در قلب سرزمین تمدن باستانی تراکیان (Thracians) واقع است؛ مردمانی هندواروپایی که در روزگار باستان در مرکز، خاور و جنوب خاوری اروپا می‌زیستند.
پلوودیو که اکنون با ۳۰۰ هزار نفر جمعیت، دومین شهر بزرگ بلغارستان به شمار می‌آید، یکی از قدیمی‌ترین شهرهای اروپاست، حتی قدیمی‌تر از آتن و رم. به همین دلیل به آن «قدیمی و جاودان» می‌گویند.
این شهر هزاران ساله بر هفت تپه بنا شده است. در مرکز شهر، خیابان‌های باریک سنگ‌فرش، خانه‌های رنگی قرن نوزدهمی را به هم گره زده است، قرنی که به دوره «نوزایش ملی» بلغارستان شهرت دارد.
در قرن نوزدهم، بلغارها برای اینکه خود را از نظر هویتی در مقابل امپراطوری عثمانی بازیابند، معماری و ادبیات بومی خود را به اوج شکوفایی رساندند. این خیزش فرهنگی و هنری، منجر به استقلال سیاسی بلغارستان در سال ۱۸۷۸ شد.
با این حال، تاریخ هزاران ساله، از پلوودیو شهری چندفرهنگی و چند قومیتی ساخته است: فرهنگ‌های تراکیان، رومی، یونانی، عثمانی و بلغاری. مثلاً بلغارها هنوز به مسیحیانی که از زیارت ارض مقدس (Church of the Holy Sepulchre) باز می‌گردند، «حاجی» می‌گویند.
همچنین این شهر دارای آثار باقی‌مانده از دوران باستان است، مثلاً بقایای آمفی‌تئاتر رومی‌ها که مربوط به قرن دوم میلادی است. تئاتر باستانی پلوودیو یکی از معدود سالن‌های تئاتر باقی‌مانده از دوران باستان است که همچنان در آن نمایش‌هایی اجرا می‌شود.
از نظر سیاسی نیز پلوودیو به «آبی‌ترین» شهر بلغارستان مشهور است، یعنی ضدکمونیستی‌ترین شهر این کشور. به همین دلیل امسال، هم به بهانه سی‌امین سالگرد فروپاشی دیوار برلین و هم به مناسبت پایتخت فرهنگی شدن، نمایشگاهی از قطعات باقی‌مانده این دیوار در این شهر به نمایش در می‌آید.
این شهر از سال‌ها پیش تلاش داشته خود را به عنوان شهری فرهنگی نشان دهد. مثلاً در سال ۲۰۱۲ شهرداری پلوودیو تصمیم گرفت که اتوبوس‌های برقی کهنه شهر را به کتابخانه‌های عمومی کوچکی در خیابان‌های قدیمی مرکز شهر تبدیل کند.
یکی از این اتوبوس-کتابخانه‌ها به طور نمادین در خیابانی (Otets Paisiy) در مرکز شهر پلوودیو قرار گرفت، زیرا بیش از ۶۰ سال پیش، این خیابان، اولین خیابانی بود که در آن اتوبوس‌های برقی شهر به راه افتاد.
هدف از تبدیل این اتوبوس‌های کهنه به کتابخانه، هم دسترسی بیشتر مردم به کتاب بود و هم افزودن به جاذبه‌های توریستی شهر.
همچنین توجه به ساختمان‌های کهنه، به ویژه زیرزمین‌های قدیمی مرکز شهر، از دیگر اقدامات سال‌های اخیر است. اکنون خیلی از این زیرزمین‌ها به رستوران‌های شیکی تبدیل شده‌اند که می‌توان در آن غذاهای سنتی مثل سالاد شوپسکا (سالاد سنتی سرد بلغاری) سفارش داد.
همچنین خانه‌های مشاهیر این شهر نیز شناسایی و از آنها نگهداری می‌شود، به عنوان نمونه خانه‌ای که مدتی لامارتین، شاعر بزرگ فرانسوی قرن نوزدهم در آن زندگی می‌کرده، اکنون دارای لوح یادبودی است که بر نمای این خانه قرن نوزدهمی نصب شده است.
پلوودیو حدود ۲۰ سال پیش نیز میزبان مجموعه برنامه‌هایی بود که «ماه فرهنگ» نام داشت. حالا سال‌ها پس از آن تجربه، این شهر به عنوان یکی از دو پایتخت فرهنگی سالانه اروپا، میزبان بیش از ۳۰۰ نمایشگاه، کنسرت، جشنواره و دیدارهای فرهنگی مختلف است.
ماترا، اورشلیم غرب
ماترا، دیگر پایتخت فرهنگی امسال اروپا، در غرب این قاره قرار دارد. این شهر گرچه کوچک‌تر از پلوودیو است، اما به سبب تاریخ، موقعیت و خصوصیات ویژه‌ای که دارد، شناخته‌شده‌تر است.
ماترا که اکنون ۶۰ هزار نفر جمعیت دارد، یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان به شمار می‌رود که همچنان زندگی در آن جاری است.
اولین ساکنان ماترا در دوران پارینه‌سنگی خانه‌هایی را در دل کوه کنده بودند که این خانه‌ها همچنان تا اواسط قرن بیستم میلادی به عنوان محل سکونت ساکنان ماترا استفاده می‌شد. آخرین ساکن این خانه سال ۱۹۷۰ محل سکونتش را که دیگر «جهنم» نام گرفته بود، ترک کرد.
در سال ۱۹۵۲، آلچیده د گاسپری، نخست‌وزیر وقت ایتالیا و یکی از بنیانگذاران اتحادیه اروپا، شرایط زندگی در این خانه‌های ابتدایی را غیرقابل قبول خواند و آن را «شرم ملی» دانست.
پیش از آن نیز پالمیرو تولیاتی، رهبر حزب کمونیست ایتالیا وضعیت این شهر را یک «دشنام» به این کشور توصیف کرده بود. این در حالی است که فقر و بدبختی موجود در ماترا از وضعیت بد اقتصادی دیگر مناطق جنوب ایتالیا جدا نبود.
اما در ۱۹۸۶ بود که دولت ایتالیا، نسبت به ارزش معنوی و تاریخی این خانه‌ها آگاهی پیدا کرد و تصمیم به بازسازی آنها گرفت. همچنین کلیساهای این شهر که مملو از نقش و نگار است و نیز بقایای کاخ‌های باروک بازسازی شد. تا این که هفت سال بعد، ماترا در فهرست جهانی میراث فرهنگی و معنوی جهان در یونسکو به ثبت رسید.
تاکنون شهرهای متعددی از ایتالیا به عنوان پایتخت فرهنگی اروپا انتخاب شده‌اند: فلورانس (۱۹۸۶)، بولونیا (۲۰۰۰) و جنوا (۲۰۰۴). اما این برای اولین بار است که شهری در جنوب این کشور به چنین عنوانی دست می‌یابد.
شهر ماترا، سال ۲۰۱۴، زمانی که خود را برای انتخاب پایتخت فرهنگی اروپا نامزد کرده بود، قصد داشت که از این طریق، گذشته آمیخته با فقر اقتصادی خود را فراموش کند، و گذشته‌ای را به نمایش بگذارد که یکسره ثروت فرهنگی و معنوی است.
برگزارکنندگان برنامه‌های فرهنگی شهر ماترا برای سال ۲۰۱۹ سایت اینترنتی ویژه‌ای را طراحی کرده‌اند که می‌توان در آن از جزئیات این برنامه‌ها آگاهی یافت: www.matera-basilicata2019.it
همچنین پائولو وری که سال‌ها ریاست نمایشگاه کتاب تورین، یکی از مهم‌ترین نمایشگاه‌های کتاب جهان را برعهده داشته، مدیر هنری این برنامه‌هاست.
یکی از این برنامه‌ها، برگزاری نمایشگاه Ars Excavandi است که به سنگ‌نگاره‌های ایتالیا دارد. این نمایشگاه یکی از مهم‌ترین برنامه‌های فرهنگی امسال ماترا است که در آن با همکاری یک موزه محلی، سیر هفت میلیون ساله این هنر بررسی می‌شود.
همچنین قرار است برایان اینو (Brian Eno) آهنگساز بریتانیایی، روز هجدهم ژوئیه اولین اجرای کار جدید خود با عنوان "Apollo soundtrack" را به مناسبت پنجاهمین سال قدم گذاشتن انسان بر کره ماه، در ماترا اجرا کند.
یکی از ابتکارات جالب برگزارکنندگان برنامه‌های فرهنگی ماترا برای امسال این است که کارتی به قیمت ۱۹ یورو را می‌فروشند که با آن می‌توان در همه این برنامه‌های فرهنگی ماترا در طول سال ۲۰۱۹ شرکت کرد.
پیش‌بینی می‌شود حدود یک میلیون نفر از شهر ماترا در سال جاری میلادی بازدید کنند. ماترا پیشتر نیز در جذب گردشگر موفق بوده است، به طوری که در فاصله سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۷، تعداد گردشگران این شهر ۱۷۰ درصد افزایش داشته است.
ماترا به خاطر اهمیت تاریخی و مذهبی‌اش و همچنین مناظر شبیه به مناظر توصیف شده در انجیل، به «اورشلیم غرب» معروف است و برخی از مورخان آن را پس از حلب در سوریه و اریحا در کرانه غربی رود اردن، سومین شهر قدیمی جهان می‌دانند.
به همین دلیل است که این شهر همواره توجه کارگردان‌ها و فیلمسازان را به خود جلب کرده و یادآور دوران آغازین مسیحیت بوده است. معروف‌ترین فیلمی که در ماترا فیلمبرداری شده، فیلم «انجیل به روایت متی» است که پیر پائولو پازولینی، کارگردان ایتالیایی آن را در سال ۱۹۶۴ ساخت.
همچنین فیلم‌های «مصائب مسیح» اثر مل گیبسون (۲۰۰۴) و «واندر وومن» به کارگردانی پتی جنکینز (۲۰۱۷) در این شهر فیلمبرداری شده است.
