ایران در حال مذاکره یک توافق ۲۵ ساله با چین است؛ توافقی مناقشه‌برانگیز که اتهاماتی چون فروش بخشی از خاک ایران به پکن را به دنبال داشته است.
برخی از منتقدان، از جمله وزارت خارجه ایالات متحده، این توافق پیشنهادی را با عهدنامه ترکمنچای بین ایران و روسیه تزاری مقایسه می‌کنند؛ عهدنامه‌ای که بر اساس آن ایران کنترل بخش‌هایی از سرزمین خود را در جنوب قفقاز به روسیه واگذار کرد.
مقام‌های ایرانی این انتقادها را بی‌پایه دانسته و قول می‌دهند که پس از نهایی شدن متن توافق، آن را علنی بسازند.
از این توافق چه می‌دانیم؟
عهدنامه در ماه ژانویه ۲۰۱۶ در جریان سفر شی جین‌پینگ رئیس‌جمهور چین به ایران، پیشنهاد شد. در آن سفر دو طرف توافق کردند تا مناسبات خود را بر اساس یک شراکت راهبردی فراگیر شکل بدهند و اعلام کردند بحث‌هایی که هدف از آن رسیدن به یک عهدنامه دوجانبه ۲۵ ساله است آغاز خواهد شد.
اعلام این برنامه، از پشتیبانی آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، برخوردار شد که به گفته رسانه‌های ایران توافقی که بین دو طرف در این مورد شده را «حکمت‌آمیز» دانسته است.
تحلیلگران می‌گویند چین آماده نیست حمایتی را که تهران به دنبال آن است مهیا کند
متن این توافق که باید به تصویب مجلس هم برسد هنوز علنی نشده است. اما در روزهای اخیر سندی ۱۸ صفحه‌ای در شبکه‌های اجتماعی دست به دست شده که خطوط همکاری آینده بین دو کشور در آن دیده می‌شود، از جمله سرمایه‌گذاری چینی‌ها در بخش انرژی و همچنین مناطق آزاد تجاری ایران.
برخی رسانه‌های ایرانی و غربی از این سند به عنوان نسخه درز کرده عهدنامه‌ای که قرار است بین ایران و چین امضا شود یاد کرده‌اند اما رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی نمی‌تواند مستقلاً درستی این امر را تأیید کند.
تحلیلگران متذکر می‌شوند سندی که اکنون دست به دست می‌شود شامل جزئیات زیادی نیست و به نظر می‌آید تنها چارچوبی برای یک توافق احتمالی است.
بر طبق این متن که بر روی صفحه اول آن برچسب «ویرایش نهایی» دیده می‌شود و تاریخ آن ماه خرداد است دو طرف قرار است همکاری‌های نظامی و امنیتی خود را نیز افزایش داده و در پروژه‌های مشترک در کشورهای ثالث هم همکاری کنند.
ایران که با فشار فزاینده و منزوی‌کننده ایالات متحده روبه‌روست، در ماه‌های اخیر هرچه بیشتر به سمت چین کشیده شده است.
چین همچنان شریک اصلی تجاری ایران به‌شمار می‌آید اما تجارت بین دو طرف به خاطر فشارهای آمریکا در سال‌های اخیر با افت روبه‌رو شده است.
تحلیلگران می‌گویند چین آماده نیست حمایتی را که تهران به دنبال آن است مهیا کند. این تحلیلگران همچنین می‌گویند بخشی از همکاری‌هایی که در عهدنامه درج شده احتمالاً هیچگاه محقق نخواهد شد.
آریانا طباطبایی: چین همیشه به آمریکا اولویت بیشتری خواهد داد تا ایران... ایران یک بازار کوچک و پرخطر است ... اما چین در ایالات متحده منافع بزرگ اقتصادی دارد
آریانا طباطبایی، پژوهشگر خاورمیانه در «ائتلاف برای پشتیبانی از دموکراسی» در «صندوق آلمانی مارشال ایالات متحده»، می‌گوید که به خاطر اهمیتش، چین همیشه به آمریکا اولویت بیشتری خواهد داد تا ایران.
او به رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی می‌گوید که «ایران یک بازار کوچک و پرخطر است و تحریم‌ها به‌شدت به کسب‌وکار در آنجا ضربه زده و رژیم نیز در انزوا است.»
اما چین در ایالات متحده منافع بزرگ اقتصادی دارد و جنگ تجاری با آمریکا هم همچنان از نگرانی‌های مهم برای چین است. این ملاحظات به‌ناگزیر در شکل‌دهی روابط آن کشور با ایران دخیل خواهد بود.
ژاکوپو سیتا، محقق بورسیه‌ای الصباح در دانشگاه دورهام، نیز در این باره به رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی می‌گوید: «اگر به آنچه دربارهٔ سند می‌دانیم نگاه کنیم و حدس‌هایی حساب‌شده بزنیم می‌بینیم که این توافق کمابیش همان نقشه راه جامعی است که پایه آن در سال ۲۰۱۶ ریخته شده بود. این نقشه راه برای حل مسئله اصلی شراکت بین چین و ایران و شیوه اجرای آن چاره‌ای ارائه نمی‌دهد.»
چرا این عهدنامه جنجالی شد؟
موضوع این عهدنامه زمانی مطرح شده است که ایران به خاطر تحریم‌های ایالات متحده تحت فشار شدید قرار دارد و این تحریم‌ها اقتصاد ایران را فلج کرده است.
علاوه بر این همه‌گیری ویروس مرگبار کرونا نیز شرایط اقتصادی را باز هم وخیم‌تر ساخته است.
این همزمانی‌ها و گستره و مدت‌زمان توافق، این نگرانی فزاینده را به وجود آورده است که نکند تهران دارد با چین از موقعیت ضعف مذاکره می‌کند و قرار است برای سالیان سال کلید منابع طبیعی ایران را به دست پکن بدهد.
بی‌اعتمادی به مقام‌های ایرانی، پس از سرکوب‌های کشنده آبان‌ماه نیز به انتقادها از این توافق پیشنهادی دامن زده است.
این سرکوب‌ها پاسخ حکومت بود به اعتراضات ضد حکومتی و اعتراض به سرنگون کردن هواپیمای مسافربری اوکراینی و مسائل مربوط به افشا نشدن به موقع آن.
از سوی دیگر فقدان اعتماد به چین، و منفی‌تر شدن نگاه‌ها به چین به خاطر بروز همه‌گیری کرونا نیز به جنجال‌ها پیرامون این عهدنامه اضافه کرده است.
آریانا طباطبایی، که مؤلف کتابی در مورد روابط ایران با روسیه و چین است، می‌گوید که مناسبات بین تهران و پکن همیشه بسیار بیشتر به سود چین تمام شده تا ایران.
او توضیح می‌دهد که این نگاه منفی به چین چندان هم نادقیق نیست. از دید نخبگان، چین همواره قول‌های بزرگی داده و در عمل کمتر به آنها عمل کرده‌است؛ و از نگاه مردم، چین از تحریم ایران سود برده و بازار ایران را با محصولات کم‌کیفیت خود پر کرده و با این کار کسب‌وکارهای ایرانی را کنار زده است.
خانم طباطبایی اضافه می‌کند که این عهدنامه این رابطه نامتوازن را دائمی خواهد کرد.
منتقدان چه می‌گویند؟
انتقادها به این عهدنامه پیشنهادی ظاهراً پس از اظهارات محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور پیشین، گسترده‌تر شده است. او در اواخر ماه ژوئن هشدار داد که حکومتی‌ها به دور از چشم مردم ایران در حال مذاکره با یک کشور خارجی برای یک توافق هستند.
پس از او، دیگران هم به مرور به میدان آمدند، از جمله علی مطهری، نماینده سابق محافظه‌کار مجلس، که در توئیتر نوشت ایران بهتر است پیش از امضای چنین عهدنامه‌ای به سرنوشت مسلمانانی که در چین تحت آزار قرار دارند توجه کند.
ژاکوپو سیتا که از نزدیک مناسبات ایران و چین را دنبال می‌کند می‌گوید برخی چهره‌ها با برنامه‌های سیاسی، از جمله احمدی‌نژاد که گفته می‌شود به نامزدی در انتخابات آینده ریاست جمهوری چشم دوخته، به جنجال و خشم حول این توافقنامه دامن زده‌اند.
شاهزاده رضا پهلوی، فرزند آخرین شاه ایران نیز از این عهدنامه انتقاد کرده است.
رضا پهلوی که نقش او علیه جمهوری اسلامی فعالانه‌تر شده، قرارداد ۲۵ ساله میان ایران و چین را «ننگین» توصیف کرد و نتیجه آن را «تاراج» منابع طبیعی کشور و «پذیرش ارتش بیگانه» در خاک کشور دانسته است. او از حامیان خود خواسته تا با این عهدنامه مخالفت کنند.
حساب توئیتری فارسی‌زبان وزارت امور خارجه ایالات متحده نیز این توافق را «ترکمنچای دوم» نامیده و گفته است که حکومت تهران می‌ترسد جزئیات آن را برملا کند چراکه «هیچ قسمتی از آن به سود مردم ایران نیست.»
مقام‌های ایرانی چه می‌گویند؟
اوایل ماه جاری محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران، گفت که تهران «با اعتماد به‌نفس» در حال مذاکره بر سر توافقی با چین است و اصرار داشت که «در این قرارداد هیچ موضوع مخفی وجود ندارد».
از آن زمان، مقامات دیگر هم از این عهدنامه دفاع کرده‌اند و این ادعا را که ایران قرار است نفت ارزان به چین بفروشد یا جزیره کیش را به پکن بدهد رد کرده‌اند.
محمود واعظی، رئیس دفتر رئیس جمهوری ایران، چند روز پیش گفت که چارچوب این توافق تعریف شده و مذاکرات احتمالاً تا آخر امسال نهایی خواهد شد.
آقای واعظی نیز گفت که این توافق شامل کنترل بیگانگان بر هیچ‌یک از جزایر ایرانی یا استقرار نیروی نظامی چین در کشور نخواهد بود.
