کاربرد سلاح‌های شیمیایی در میدان‌های نبرد عراق و سوریه

استفاده از سلاح‌های شیمیایی در خاورمیانه و پیامدهای هولناک فیزیکی و روانی ناشی از آن، پیشینه پنجاه ساله دارد. مصر در ۱۸ خرداد ۱۳۴۲ برای نخستین بار گاز سمی «فُسژِن» (کلرور کربونیل) و گاز «خردل» را علیه نیروهای سلطنت‌طلب و افراد غیرنظامی یمن شمالی بکار گرفت.

در جنگ ایران و عراق، ارتش صدام حسین با استفاده از انواع سلاح‌های شیمیایی از جمله گاز خردل و گازهای اعصاب «وی ایکس» و «تابون»، علاوه بر کشتن شمار زیادی از نیروهای ایرانی، حدود ۱۰۰ هزار نفر آنان را به درجات مختلف مصدوم کرد.

همین ارتش در یک حمله شیمیایی دیگر در ۲۵ اسفند ۱۳۶۶ (۱۶ مارس ۱۹۸۸) در جریان عملیات انفال علیه ساکنان منطقه کردنشین حلبچه، ۵ هزار نفر را کشت و دستکم ۷ هزار نفر را زخمی کرد.

حمله‌های سوریه، پیوستن به کنوانسیون

آخرین موارد استفاده از این سلاح‌ها در میدان‌های نبرد سوریه و عراق است که کماکان ادامه دارد. بکارگیری جنگ‌افزار شیمیایی در سوریه نزدیک به سه سال پیش آغاز شد و در۳۰ مرداد ۱۳۹۲با اجرای یک رشته حمله‌های شیمیایی توسط نیروهای دولتی در «غوطه» در حومه دمشق، به اوج خود رسید. به برآورد سازمان دیدبان حقوق بشر در پی این حمله‌ها دست‌کم ۳۲۲ نفر سوری جان خود را از دست دادند.

دولت سوریه در ابتدا وقوع این حمله‌ها را انکار کرد اما بعد مخالفان را عامل این کار دانست، گو اینکه این حمله‌ها در منطقه تحت کنترل مخالفان رژیم اسد رخ داده بود.

سه هفته پس ازاین رویداد، دمشق به منظور پیشگیری ازحمله‌های هوائی آمریکا و دخالت نظامی این کشور در سوریه، به «کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی» پیوست ودر پی آن، امحا زرادخانه تسلیحات شیمیایی سوریه با تصویب قطعنامه۲۱۱۸ شورای امنیت سازمان ملل و تحت نظارت بازرسان «سازمان منع گسترش سلاح‌های شیمیایی» (OPCW) آغاز شد.

امحا تسلیحات شیمیایی سوریه؟

در اجرای این کار، شماری از پرسنل نظامی ارتش سوریه تحت نظارت بازرسان مذکور موشک‌ها، بمب‌های مجهز به مواد شیمیایی و تأسیسات تولیدی آنها را منهدم کردند و ۶۰۰ تن از مواد متشکله و مولّد گازهای «سارین» و «خردل» نیز با انتقال به کشتی آمریکائی «کِیپ رِی» خنثی گردید. بازرسان «سازمان منع گسترش سلاح‌های شیمیایی» روز دو شنبه ۳ تیر ۱۳۹۳ (۲۴ ژوئن ۲۰۱۴) با اشاره به اینکه آخرین محموله مواد شیمیایی برای امحا، به کشتی یاد شده آمریکائی منتقل شده‌است، پایان کار خود را اعلام کردند.

با این‌همه بر پایه گزارش برخی از رسانه‌ها، نیروی‌های دولتی سوریه در سال ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ حمله‌هایی را با استفاده از گاز کلرذعلیه گروه‌های مخالف انجام داده‌اند.

گاز کلر که در بخش صنایع استفاده فراوانی دارد مشمول قراردادهای خلع سلاح نیست ولی بکارگیری آن به عنوان یک سلاح شیمیایی که در جنگ جهانی اول به مصدوم شدن حدود یک میلیون نفر و کشته شدن ۱۰۰ هزار سرباز انجامید، بنا بر کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی» ممنوع است.

این حمله‌ها توأم با اطلاع دیرهنگام دولت سوریه به «سازمان منع گسترش سلاح‌های شیمیایی» در مورد تأسیسات و برنامه گذشته اش برای تولید ماده کشنده «ریسین» که در اواخر سال ۲۰۱۴ صورت گرفت، به تردید هائی در سطح بین‌المللی در مورد امحا کامل زراد خانه شیمیایی سوریه دامن زد. اضافه بر این، در ماه می‌۲۰۱۵، بازرسان «سازمان منع گسترش سلاح‌های شیمیایی» اعلام کردند که نشانه هائی از وجود گازهای اعصاب «سارین» و «وی ایکس» در یک مرکز تحقیقاتی نظامی سوریه بدست آورده‌اند، مرکزی که رژیم اسد از افشا آن خودداری کرده بود.

داعش و چگونگی کاربرد سلاح‌های شیمیایی

در سپتامبر سال ۲۰۱۴، «سازمان منع گسترش سلاح‌های شیمیایی» اولین گزارش خود را مبنی براستفاده «منظم و مکرر» از گاز کلر در سوریه درماه‌های اول همان سال انتشار داد. از آن زمان تا به حال، به گزارش رسانه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، جدا از نیروهای دولتی سوریه، داعش نیز به دفعات از این گاز در سوریه و عراق استفاده کرده و یا نشانه‌هایی مبنی بر دست‌یابی احتمالی این گروه به سلاح‌های شیمیایی گزارش شده‌است. نمونه‌هایی از این موارد و راه‌های دست‌یابی و بکارگیری از مواد شیمیایی به گزارش رسانه‌ها و یا بنا به اظهارات مقامهای رسمی به شرح زیر است:

- در ۱۹ ژوئن ۲۰۱۴ (۲۹ خرداد ۹۳)، داعش مجتمع المثنی در ۱۰۰ کیلومتری شمال بغداد را تصرف کرد، مکانی که یکی از دپوها ی اصلی و مرکز تولید سلاح‌های شیمیایی رژیم صدام حسین بود. بر پایه قراردادی که در ژوئیه ۲۰۱۲ در بغداد به امضا رسید، مقرر گردید که کارشناسان انگلیسی شماری از پرسنل نظامی عراق را برای از بین بردن باقی‌مانده گازهای خردل و تابون آموزش دهند ولی معلوم نیست که چه مقدار از این گازها در مجتمع المثنی خنثی یا نابود شده باشند؛ در ژوئیه ۲۰۱۴ (تیر ماه ۹۳) شماری از رزمندگان کرد در حین مبارزه با داعش در ۱۲ کیلومتری شرق کوبانی بر اثر استنشاق گاز سمی مصدوم شدند.

برخی از رسانه‌ها استفاده از این گاز سمی را به دست‌یابی داعش به المثنی ارتباط دادند؛ در ۱۵ سپتامبر ۲۰۱۴ (۲۴ شهریور ۹۳) داعش در شهر ضلوعیه در استان صلاح‌الدین از سلاح شیمیایی استفاده کرد. بر پایه اطلاعیه‌ای که وزارت دفاع عراق انتشار داد این گروه برای مقابله با نیروهای دولتی از بمب‌های دست‌ساز حاوی کنستر یا سیلندر گاز کلر بهره گرفت.

در این حمله ۴۰ تن از نظامیان عراقی به درجات مختلف مصدوم شدند. همین وزارت‌خانه در اطلاعیه‌ای دیگر اعلام کرد که داعش ماده کلر را از تصفیه خانه‌های آب نزدیک ضلوعیه بدست آورده است؛ در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۴ (۲۹ شهریور ۹۳) نیروهای دولتی عراق در یک رویارویی با داعش در مقدادیه در استان دیاله ضمن کشتن ۱۸ پیکارجوی داعش یک دپو را با هفت موشک حاوی گاز کلر نابود کردند؛ دو روز بعد از این رویارویی، پیکارجویان داعش در یک حمله هماهنگ شده برای تصرف مرکز یک تیپ نظامی در صقلاویه، شمال شرق فلوجه در استان انبار، از کنیستر (قوطی)های حاوی گاز کلر استفاده کردند؛ شش روز بعد (۶ مهر ۹۳) به گزارش وزارت دفاع عراق، گروه داعش در حملاتش از مین فوگاز (مینی که به محض انفجار، قطعات فلزی آن در جهت‌های پیش‌بینی شده پرتاب می‌شوند) حاوی کلر استفاده کرد و در اواخر ماه سپتامبر ۱۵ نفر از پیکارجویان داعش که سرگرم پرکردن راکت‌های گوناگون با گاز گلر بودند، کشته شدند؛ روز ۲۶ اکتبر ۲۰۱۴ (۴ آبان ۹۳) پیکارجویان داعش هفت گلوله حاوی گاز کلر را به سوی یک منطقه مسکونی در غرب عراق پرتاب کردند و دو روز بعد یک مقام دولت بغداد اعلام کرد که پیکارجویان داعش مخازن حاوی گاز کلر را از چند انبار اداره آب و آبیاری استان انبار به سرقت بردند.

همین مقام اعلام کرد که متخصصان داعش برآنند که با مخلوط کردن کلر با «تی‌اِن‌تی» و ماده منفجره پلاستیکی «سی۴»، مهمات تازه‌ای تولید کنند؛ در اواسط دسامبر ۲۰۱۴ (اواخر آذر ۹۳) داعش در یک نوآوری بی‌سابقه از عقرب‌های زنده برای ایجاد ترس و وحشت میان مردم و نظامیان عراقی استفاده کرد، بدین معنی که گلوله‌های بزرگ و یا قوطی‌های فلزی حاوی عقرب‌های زنده را به وسیله توپ و یا منجنیق به سوی مردم و نظامیان عراقی پرتاب کرد؛ داعش در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۴ (۲ دی ۹۳) شهر هیت، واقع در شمال شرقی رمادی در استان انبار را با گلوله‌های خمپاره حاوی گلر آماج حملات خود قرار داد؛ فرماندهی مرکز آمریکا طی بیانیه‌ای در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۵ (۴ بهمن ۹۳) اعلام کرد که صالح جاسم السباوی موسوم به ابو مالک، کارشناس جنگ‌افزار شیمیایی در زمان صدام حسین، در یک حمله هوایی در نزدیکی موصل کشته شد. ابو مالک به پیکارجویان داعش آموزش‌های مرتبط با سلاح‌های شیمیایی ارائه می‌کرد. در همان روز پیشمرگ‌های کرد طی حمله‌ای با پرتاب گلوله، یک دپوی کلر متعلق به داعش را در موصل هدف قرار دادند؛ روز ۵ فوریه ۲۰۱۵ (۱۶ بهمن ۹۳) پیکارجویان داعش با حمله به یک تصفیه‌خانه بزرگ آب در استان نینوا به مقدار معتنابهی گاز کلر دست یافتند؛ استفاده از کلر در طول سال جاری میلادی به تناوب ادامه داشته‌است.

این گروه برای جلوگیری از پیشروی نیروهای عراقی برای بازپس‌گیری تکریت در فروردین ۹۴ از بمب‌های شیمیایی بهره گرفتند. یکی از آخرین حمله‌های شیمیایی داعش روز ۱۲ اوت سال جاری (۲۱ مرداد ۹۴) در حوالی شهر مخمور در ۶۰ کیلومتری شهر اربیل علیه پیشمرگ‌های کرد بود که با پرتاب گلوله‌های خمپاره صورت گرفت.

در همین رابطه پیشمرگ‌های کرد روز ۲۶ اوت (۴ شهریور ۹۴) با حمله به یک کارخانه گاز خردل در منطقه صنعتی «وادی عکاب» در موصل و انهدام آن، ده‌ها داعشی را به هلاکت رساندند.

انفجار این کارخانه به پخش شدن گاز سمی خردل در هوا به شکل گسترده منجر شد و بر اثر آن شمار زیادی به بیمارستان‌های موصل منتقل شدند و صدها خانوار ساکن نزدیک این کارخانه مجبور به ترک خانه و کاشانه خود شدند. داعش از این کارخانه برای تولید بمب و مواد منفجره استفاده می‌کرد؛ در هفته‌های اخیر داعش حمله‌های شیمیایی خود را در سوریه نیز گسترش داده‌است.

این گروه در ۱۶ اوت (۲۵ مرداد ۹۴) با بکارگیری گاز خردل به شهر حسکه حمله کرد. پنج روز بعد، ۲۱ اوت (۳۰ مرداد ۹۴) استفاده داعش از همین گاز در شهرک مارع در حومه شمالی شهر حلب به مرگ چند شهروند و مصدوم شدن شماری از افراد غیرنظامی منجر شد. در این حمله، داعش بیش از ۳۰ راکت حاوی گاز خردل به سمت خانه‌های شهروندان پرتاب کرد.

نتایج اولیه

گرچه برخی از گزارش‌های مربوط به دستیابی داعش به مواد یا سلاح شیمیایی و یا ماهیت گازهای استفاده شده ناکافی و سردَستی به نظر می‌رسد اما آنچه مسلم است داعش در راه پیشرفت به امکانات و تسلیحات تازه جدیت زیادی به خرج داده و در مواردی نوآوری داشته‌است. با این همه، با نگرش به روند و نحوه بگارگیری سلاح‌های شیمیایی ازسوی داعش می‌توان به نتایج زیر رسید.

- بیشتر حمله‌های شیمیایی داعش در عراق، نه در سوریه، صورت گرفته است؛ در اکثر موارد، داعش از گاز کلر علیه هدف‌های نظامی و غیرنظامی استفاده کرده است؛ این کار بخشی از جنگ‌های روانی داعش را تشکیل می‌دهد که با هدف تضعیف روحیه طرف مقابل و ایجاد ترس و وحشت میان مردم و نیروهای دولتی صورت می‌گیرد.

در مورد عراق که یگان‌های نظامی‌اش در میدان‌های نبرد کارآیی لازم رااز خود نشان نداده‌اند، استفاده از سلاح‌های شیمیایی مزید بر علت خواهد بود و رغبت نظامیان را برای رویارویی با داعش کمتر خواهد کرد؛ به نظر نمی‌رسد که داعش گاز کلر را خود تولید کند. این گروه با حمله و یا تصرف تصفیه خانه‌های آب، از کنیستر و یا سیلندرهای گاز کلر موجود در انبارهای این تأسیسات استفاده می‌کند؛ داعش برخی از مواد و یا سلاح‌های شیمیایی مصرفی خود را از دپوهای عراق و سوریه مانند مجتمع المثنی بدست آورده‌است.

دولت عراق با از دست دادن کنترل اش بر تأسیسات المثنی در اوایل ژوئن سال گذشته، به سازمان ملل اطلاع داد که داعش مواد شیمیایی موجود در این تأسیسات را تحت تصرف خود در آورده و اینکه به دلیل نا بسامانی اوضاع امنیتی، دولت عراق نمی‌تواند به تعهدات بین‌المللی خود جهت نابودی مواد شیمیایی عمل کند؛ با اینکه داعش از سیلندر و کنیسترهای حاوی گاز کلر برای بمب‌های کنار جاده‌ای و یا دست‌ساز استفاده کرده‌است ولی به نظر می‌رسد که این گروه به دنبال ساختن سلاح‌های شیمیایی کارآمدتری باشد.

استفاده از گلوله، گلوله خمپاره و مین فوگاز حاوی گاز گلر موید این تلاش داعش است. بنا براین حملات بیشتر و کارسازتر این گروه در آینده دور از انتظار نیست؛ به احتمال بسیار زیاد، شماری از متخصصان سلاح‌های شیمیایی و بعثی‌های به جا مانده از رژیم صدام، داعش را از نظر فنی، نظامی و تاکتیکی یاری می‌دهند؛ این سلاح‌ها با اثرات هولناک روانی و فیزیکی‌شان می‌توانند معادله میدان نبرد را به هم زنند به شرطی که داعش به اندازه کافی از این سلاح‌ها داشته باشد و یا به وسیله متخصصانش تولید کند؛ برای مقابله با این سلاح‌ها در ابتدا نیروهای کرد، نظامیان و شبه نظامیان عراقی، و گروه‌های مخالف اسد در سوریه به آموزش و وسائلی مانند ماسک و هشدار دهنده‌ها نیاز دارند تا با آگاهی از وقوع حملات شیمیایی داعش، خود را در مقابل آنها حفظ کنند؛ محکوم کردن داعش برای بکارگیری سلاح‌ها و یا مواد شیمیایی و سمی چه از سوی علمای اسلامی و یا غیر اسلامی تأثیری در کار این گروه نخواهد داشت.

این گروه با ایده احیا خلافت و اسلام ناب محمدی و رویکرد «النصر بالرعب» اهداف خود را دنبال می‌کند و برای تحقق آنها به هر کاری دست خواهد زد. این گروه مخالفانش را مادون خود می‌داند و بنا براین جامعه بین‌الملل از جمله «سازمان منع گسترش سلاح‌های شیمیایی» باید با رویکردی تازه و ابتکاری با کنترل بیشتر بر مواد سمی صنایع شیمیایی از تولید و گسترش تسلیحات شیمیایی و حملات داعش جلوگیری کند.

خاورمیانه عاری از سلاح‌های شیمیایی؟

با توجه به شرایط موجود در منطقه، ایده دیر پای خاورمیانه عاری از سلاح‌های کشتار جمعی (یعنی هسته‌ای، شیمیایی و بیولوژیک) سرابی بیش نیست. «پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای» یا «ان پی تی» پیمانی است که به کنترل و منع گسترش توجه دارد، نه به خلع سلاح. در مقابل کنوانسیون‌های مترتب بر سلاح‌های شیمیایی و بیولوژیکی از کشورهایی که آنها را پذیرفته‌اند می‌خواهد که سلاح‌های خود را نابود کنند ولی «ان‌پی‌تی» چنین خواسته‌ای از کشورهای هسته‌ای ندارد. این پیمان که بین کشورهای هسته‌ای و غیر هسته‌ای فرق می‌گذارد و از این جهت ماهیتی تبعیض‌آمیز دارد. گذشته از این، اسرائیل «ان‌پی‌تی» را نپذیرفته‌است.

در رابطه با سلاح‌های شیمیایی و بیولوژیک تلاش چندانی در خاورمیانه برای امحا این سلاح‌ها بعمل نیامده‌است. در مورد «کنوانسیون منع سلاح‌های بیولوژیک»، مسائل فنی از جمله فقدان یک سازوکار اجرایی باعث شده‌است که در خاورمیانه توجه چندانی به این کنوانسیون نشود. اما درمورد سلاح‌های شیمیایی، «سازمان منع گسترش سلاح‌های شیمیایی» که در سال ۱۹۹۷ بر پا شد چنین سازوکاری دارد و می‌تواند قدم‌های مؤثری را برای خاورمیانه عاری از سلاح‌های شیمیایی بر دارد به شرطی که همه کشورهای منطقه به «کنوانسیون منع گسترش سلاح‌های شیمیایی» بپیوندند – کنوانسیونی که در سال ۱۹۹۳ برای امضا کشورهای مایل به پیوستن به آن آماده شد و در سال ۱۹۹۷ به اجرا در آمد.

سوریه دو سال پیش به این کنوانسیون پیوست و در خاورمیانه تنها دو کشور اسرائیل و مصر از قبول آن خودداری کرده‌اند. مصر قبول این کنوانسیون را به سلاح‌های هسته‌ای اسرائیل گره زده‌است و پذیرفتن این کنوانسیون را بدون خاورمیانه عاری از سلاح‌های هسته‌ای بی‌فایده می‌داند. اسرائیل نیز کنوانسیون مذکور را در سال ۱۹۹۳ امضا کرد ولی هنوز آن را تصویب نکرده‌است.