آنچه در عرض یک هفته روی داد و به سقوط بسیاری از شهرها و نواحی پیرامونی آنها در مناطق سنی‌نشین عراق منجر شد را نمی‌توان فقط به یک گروه تندروی پنج الی ده هزار نفری نسبت داد. از این‌رو کنکاش برای کشف واقع و حقیقت ماجرا برای بیشتر ناظران امور عراق امری ضروری شد و به دنبال آن، رفته‌رفته صحنه درگیری در عراق بیشتر نمود پیدا کرد. این نوشته تلاش دارد گروه‌های درگیر در نزاع عراق را که با نیروهای نوری مالکی وارد جنگ شده‌اند معرفی کند.
شورای نظامی
این شورا در پایان سال ۲۰۱۳ بعد از درگیری میان تظاهرکنندگان و نیروهای دولتی در استان انبار تأسیس شد و سپس به تمام استان‌های سنی‌نشین عراق امتداد یافت.
در نیمه ژانویه ۲۰۱۴ تمام گروه‌ها و شوراهای نظامی پراکنده در مناطق سنی‌نشین تحت عنوان «شورای عالی نظامی انقلابیون عراق» با یکدیگر ادغام شدند. این شورا بر روی فیس‌بوک، توئیتر و یوتیوب صفحات خود را دارد و لحظه به لحظه وضعیت درگیری‌ها را با عکس و فیلم گزارش می‌کند. هویت اعضای این تشکل به درستی مشخص نیست و گفته می‌شود ژنرال‌های برکنار شده ارتش سابق عراق آن را اداره می‌کنند.
یکی از افسران نیروی هوایی سابق به نام «مزهر قیسی» خود را سخنگوی شورای نظامی معرفی کرده‌است. این شورا ماهیانه گزارش عملیات خود را براساس جدولی معین اعلام می‌کند و تک‌تک فعالیت‌های خود و تلفات نیروی‌های مالکی را درج می‌کند. این شیوه کار نشان می‌دهد که شورای عالی نظامی انقلابیون عراق از افراد باتجربه ارتشی برخوردار است.
جنگجویان طریقت نقشبندی
طریقت نقشبندی که از نظر مذهبی آمیزه‌ای از تصوف و اهل سنت است، اعتقاد به ارتباط مستقیم با پیامبر اسلام از طریق خلیفه اول ابوبکر دارد. همچنین این فرقه اعتقاد دارد که به شکل غیر مستقیم با علی امام اول شیعیان ارتباط دارد. رهبر معنوی و تاریخی این فرقه «محمدبهاءالدین شاه نقشبند» است. او مدعی بود نام خدا بر قلب وی نقش بست و هیچ‌گاه از آن جدا نشد، از این رو به «نقشبند» معروف شد.
طریقت نقشبندی در پی تکفیر حکام سرزمین‌های اسلامی نیست بلکه خواهان نصیحت آنهاست. اما از نظر سیاسی در دوره رژیم گذشته و اکنون، این فرقه تابع اوامر عزت ابراهیم دوری معاون پیشین صدام حسین می‌باشد. جنگجویان این تشکل روش جهادی آزادی‌بخش به سبک عمرمختار در لیبی و امیر عبدالقادر در الجزایر را اتخاذ کرده‌اند. یکی دیگر از الهام‌دهندگان این گروه، احمد عرابی پاشا است که خود صوفی بود و بر ضد سلطه انگلیسی‌ها در مصر قیام کرد. علاوه بر این‌ها برخی از رهبران معنوی چچن و منطقه داغستان مانند امام شامل نقشبندی، مرجع الهام‌بخش جنگجویان طریقت نقشبندی در عراق شده‌اند.
در اوائل ماه جاری «حاکم زاملی» رئیس کمیسیون امنیت و دفاع در پارلمان عراق به خبرگزاری آسوشیتدپرس گفت: «... اطلاعاتی که ما داریم هیچ شکی باقی نمی‌گذارد که آنها (جنگجویان طریقت نقشبندی) در حوادث اخیر درگیر هستند.. آنها انبارهای مهمات و جنگ‌افزار میان‌برد دارند و بر ضد پلیس و ارتش عراق به کار می‌گیرند».
تخمین زده می‌شود که شمار جنگجویان این تشکل بین هزار تا پنج هزار نفر هستند و عزت ابراهیم نقش مهمی در سازماندهی آنها دارد. مأموریت آنها دفاع از اهل سنت و مبارزه با ایران و هواداران آن در عراق است. در زمان اعتراضات خیابانی بر ضد نوری المالکی، روش این گروه تماس با تظاهرکنندگان و اعلام حمایت از آنان بود.
این گروه خود را متفاوت با القاعده می‌داند اما آماده همکاری با هر گروهی است که بر ضد حکومت ایران برخیزد. این گروه توانسته موشک‌های ساده‌ای بسازد که بین ۲۵ تا ۳۰ کیلومتر برد دارند. این تشکل در مناطق موصل، کرکوک و بخشی از بغداد فعال است و به خاطر کثرت آنها در شهر موصل، بعد از تحولات اخیر، اداره شهر به آنها واگذار شده‌است.
شورای عشایر
این شورا از هفتاد قبیله و عشیره بزرگ تشکیل شده و بیش از ۴۰ گردان رزمی دارد. این گردان‌ها در استان‌های انبار، نینوا، صلاح‌الدین، دیاله و تأمیم (با مرکزیت کرکوک) وجود دارند و در شهرها و روستاهای رمادی، خالدیه، کرمه، فلوجه و بخش نامعینی از بغداد آماده نبرد هستند. تعداد جنگجویان این شورا به هزاران نفر می‌رسد که از یک فرماندهی متمرکز با رهبری ژنرال‌های پیشین ارتش عراق برخوردار است. در لایه‌های میانی فرماندهی عشایر رؤسای قبایل قرار دارند که کاملاً هماهنگ با فرماندهی کل عمل می‌کنند. همچنین این شورا از انبار سلاح و مهمات خوبی برخوردار هستند که شامل سه دسته سبک، متوسط و سنگین می‌شود.
حزب بعث
طبق آمارهای رسمی رژیم گذشته عراق، ۱۱میلیون نفر از شهروندان کشور عضو حزب بعث بودند که در شکل تیم، گروه، شعبه و شاخه فعالیت می‌کردند. هر تیم حداقل سه نفر را در برمی‌گرفت و هر گروه از سه تا هفت تیم تشکیل می‌شد. برای تشکیل یک شعبه حداقل دو گروه مورد نیاز بود و برای اینکه شاخه‌ای از حزب بعث در یکی از شهرهای عراق شکل بیابد، حداقل به دو شعبه نیاز داشت.
با سقوط رژیم صدام حسین بسیاری از این نیروها پراکنده شدند یا با وضع جدید همراه شدند. اما ناتوانی دولت مالکی در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی از یک سو و سوگیری فرقه‌ای نخست‌وزیر شیعه عراق از سوی دیگر، باعث گردید که بعثی‌ها یک بار دیگر بتوانند خود را سازمان دهند. در حال حاضر آماری وجود ندارد که تعداد بعثی‌های فعال را نشان دهد اما برخی برآوردها آنها را در حدود نیم میلیون نفر تخمین می‌زنند. سیاست ترور شخصیت‌های بعثی در سال‌های اخیر که در قشرهای تحصیل‌کرده عراق گسترده بود، باعث مخفی شدن بسیاری از آنها شد. اما با شدت گرفتن درگیری‌ها امکان بازگشت همه آنان وجود دارد. بخش وسیعی از بعثی‌ها در مناطق شیعه هستند و ممکن است حوادث اخیر عراق یک بار دیگر آنها را به صحنه برگرداند.
گردان‌های انقلاب دهه ۱۹۲۰
این گروه که نام خود را از قیام سراسری عشایر عراق بر ضد نیروهای انگلیسی در دهه ۱۹۲۰ گرفته‌است، به شدت با اشغال عراق توسط نیروهای آمریکایی مخالف بود.
این گروه داعیه ملی‌گرایی عراقی دارد و گرچه با کشتن عراقی‌های همکار با نیروهای آمریکایی مخالفت می‌کرد اما عملیات‌های زیادی را بر ضد نیروهایی آمریکایی هدایت نمود که از معروف‌ترین شیوه‌های نبرد آنها، کاشتن مواد منفجره بر سر راه رفت‌وآمد خودروهای نظامی آمریکایی و ایجاد کمینگاه بر سر مسیر تحرک آنها بود. این نیرو گروه‌های متنوعی از سلفی‌ها، صوفی‌ها و ملی‌گرایان را در بر می‌گیرد و در استان‌های انبار، صلاح‌الدین و بخشی از کرکوک فعالیت دارد. افراد این نیرو، در رویدادهای اخیر موفق شدند چند منطقه مهم در دیاله و صلاح‌الدین را تصرف کنند.
گفته می‌شود که این گروه به مجمع روحانیون اهل سنت عراق به رهبری حارث ضاری نزدیک است که در توصیف گروه‌های جهادی در عراق، خود را تشکلی معتدل می‌داند. این گروه از همان روز اول ورود نیروهای آمریکایی به عراق در سال ۲۰۰۳ ساز مقاومت در برابر نیروهای خارجی نواخت و هرگز وضعیت جدید را به رسمیت نشناخت و در فرایند سیاسی مشارکت نکرد و همه انتخابات‌های متوالی را تحریم کرد.
جماعت انصار اسلام
این جماعت یک گروه سلفی – جهادی است که توسط یک روحانی کُرد بنام «ملاکریکار» در سال ۲۰۰۱ تأسیس شد. افراد این گروه پیش از آمدن نیروهای آمریکایی به عراق، در رشته‌کوه‌های مرزی قندیل فعالیت می‌کردند اما در سال ۲۰۰۳ به داخل عراق نقل مکان کردند. این گروه در سال ۲۰۰۵ با ابومصعب زرقاوی رهبر القاعده در عراق بیعت کرد. این امر موجب شد که اختلافات عمیقی در داخل آن شکل بگیرد. با خروج نیروهای آمریکایی از عراق در سال ۲۰۱۱، جماعت انصار اسلام نبرد مسلحانه را تعلیق نمود و به فعالیت سیاسی در استان‌های نینوا، کرکوک و بخشی از استان دیاله روی آورد.
این گروه یک تشکل بسته با حساسیت بالای اطلاعاتی به شمار می‌آید که هیچ کس از درون تشکیلات آن خبر ندارد و بیشتر رهبران آن با نام‌های مستعار فعالیت می‌کنند.
یکی از رهبران آن با نام ابوعمر عراقی مشهور است که در استان نینوا تشکیلات این جماعت را اداره می‌کند. از آمار دقیق نیروهای آن اطلاعات کافی وجود ندارد اما برآورد می‌شود که در حدود ۵ هزار نفر هستند و در درگیری‌های اخیر در شهرهای موصل، کرکوک و دیاله به شدت فعال می‌باشند.
جماعت «جیش مجاهدین»
یک گروه جهادی سنی نزدیک به سازمان القاعده است. این گروه در زمان فعالیت «صحوات» (نیروهای عشایری که توسط آمریکا بوجود آمد و بوسیله نوری مالکی منحل شد) در مناطق سنی‌نشین از بین رفت. با بالا گرفتن درگیری‌ها در سوریه، این تشکل به آنجا رفت تا به یاری جبهه النصره بشتابد اما در روزهای اخیر دوباره به عراق بازگشته است. این نیروها بیشتر در مرز عراق با سوریه و شهرهای کرمه و فلوجه فعال هستند. در دو منطقه زوبع و یوسفیه بغداد نیز تیم‌های عملیاتی مخفی دارند که مترصد اوضاع هستند تا وارد عملیات شوند. تعداد نفرات آن به چهار هزار جنگجو می‌رسد و توانایی ساخت موشک‌های دست‌ساز را دارند. عملیات کمین در راه نیروهای دولتی از تخصص این گروه به حساب می‌آید.
ارتش اسلامی عراق
در سال ۲۰۰۴ تشکیل شد. تنها گروه مسلح مخالف دولت است که آیین‌نامه داخلی دارد و افراد خود را براساس تمام سلسله مراتب یک ارتش کلاسیک سازماندهی می‌کند. در سال ۲۰۰۶ دست از کارزار برداشت و به کارهای سیاسی و رسانه‌ای روی آورد. این ارتش محصول فعالیت‌های اخوان‌المسلمین در عراق است. با راندن رهبران سیاسی اخوان‌المسلمین از فرایند سیاسی و صدور حکم اعدام برای آنها توسط نوری مالکی، ارتش اسلامی عراق یک بار دیگر به صحنه رویارویی‌ها در روزهای گذشته بازگشته‌است.
شورای نظامی
این شورا در پایان سال ۲۰۱۳ بعد از درگیری میان تظاهرکنندگان و نیروهای دولتی در استان انبار تأسیس شد و سپس به تمام استان‌های سنی‌نشین عراق امتداد یافت.
در نیمه ژانویه ۲۰۱۴ تمام گروه‌ها و شوراهای نظامی پراکنده در مناطق سنی‌نشین تحت عنوان «شورای عالی نظامی انقلابیون عراق» با یکدیگر ادغام شدند. این شورا بر روی فیس‌بوک، توئیتر و یوتیوب صفحات خود را دارد و لحظه به لحظه وضعیت درگیری‌ها را با عکس و فیلم گزارش می‌کند. هویت اعضای این تشکل به درستی مشخص نیست و گفته می‌شود ژنرال‌های برکنار شده ارتش سابق عراق آن را اداره می‌کنند.
یکی از افسران نیروی هوایی سابق به نام «مزهر قیسی» خود را سخنگوی شورای نظامی معرفی کرده‌است. این شورا ماهیانه گزارش عملیات خود را براساس جدولی معین اعلام می‌کند و تک‌تک فعالیت‌های خود و تلفات نیروی‌های مالکی را درج می‌کند. این شیوه کار نشان می‌دهد که شورای عالی نظامی انقلابیون عراق از افراد باتجربه ارتشی برخوردار است.
جنگجویان طریقت نقشبندی
طریقت نقشبندی که از نظر مذهبی آمیزه‌ای از تصوف و اهل سنت است، اعتقاد به ارتباط مستقیم با پیامبر اسلام از طریق خلیفه اول ابوبکر دارد. همچنین این فرقه اعتقاد دارد که به شکل غیر مستقیم با علی امام اول شیعیان ارتباط دارد. رهبر معنوی و تاریخی این فرقه «محمدبهاءالدین شاه نقشبند» است. او مدعی بود نام خدا بر قلب وی نقش بست و هیچ‌گاه از آن جدا نشد، از این رو به «نقشبند» معروف شد.
طریقت نقشبندی در پی تکفیر حکام سرزمین‌های اسلامی نیست بلکه خواهان نصیحت آنهاست. اما از نظر سیاسی در دوره رژیم گذشته و اکنون، این فرقه تابع اوامر عزت ابراهیم دوری معاون پیشین صدام حسین می‌باشد. جنگجویان این تشکل روش جهادی آزادی‌بخش به سبک عمرمختار در لیبی و امیر عبدالقادر در الجزایر را اتخاذ کرده‌اند. یکی دیگر از الهام‌دهندگان این گروه، احمد عرابی پاشا است که خود صوفی بود و بر ضد سلطه انگلیسی‌ها در مصر قیام کرد. علاوه بر این‌ها برخی از رهبران معنوی چچن و منطقه داغستان مانند امام شامل نقشبندی، مرجع الهام‌بخش جنگجویان طریقت نقشبندی در عراق شده‌اند.
در اوائل ماه جاری «حاکم زاملی» رئیس کمیسیون امنیت و دفاع در پارلمان عراق به خبرگزاری آسوشیتدپرس گفت: «... اطلاعاتی که ما داریم هیچ شکی باقی نمی‌گذارد که آنها (جنگجویان طریقت نقشبندی) در حوادث اخیر درگیر هستند.. آنها انبارهای مهمات و جنگ‌افزار میان‌برد دارند و بر ضد پلیس و ارتش عراق به کار می‌گیرند».
تخمین زده می‌شود که شمار جنگجویان این تشکل بین هزار تا پنج هزار نفر هستند و عزت ابراهیم نقش مهمی در سازماندهی آنها دارد. مأموریت آنها دفاع از اهل سنت و مبارزه با ایران و هواداران آن در عراق است. در زمان اعتراضات خیابانی بر ضد نوری المالکی، روش این گروه تماس با تظاهرکنندگان و اعلام حمایت از آنان بود.
این گروه خود را متفاوت با القاعده می‌داند اما آماده همکاری با هر گروهی است که بر ضد حکومت ایران برخیزد. این گروه توانسته موشک‌های ساده‌ای بسازد که بین ۲۵ تا ۳۰ کیلومتر برد دارند. این تشکل در مناطق موصل، کرکوک و بخشی از بغداد فعال است و به خاطر کثرت آنها در شهر موصل، بعد از تحولات اخیر، اداره شهر به آنها واگذار شده‌است.
شورای عشایر
این شورا از هفتاد قبیله و عشیره بزرگ تشکیل شده و بیش از ۴۰ گردان رزمی دارد. این گردان‌ها در استان‌های انبار، نینوا، صلاح‌الدین، دیاله و تأمیم (با مرکزیت کرکوک) وجود دارند و در شهرها و روستاهای رمادی، خالدیه، کرمه، فلوجه و بخش نامعینی از بغداد آماده نبرد هستند. تعداد جنگجویان این شورا به هزاران نفر می‌رسد که از یک فرماندهی متمرکز با رهبری ژنرال‌های پیشین ارتش عراق برخوردار است. در لایه‌های میانی فرماندهی عشایر رؤسای قبایل قرار دارند که کاملاً هماهنگ با فرماندهی کل عمل می‌کنند. همچنین این شورا از انبار سلاح و مهمات خوبی برخوردار هستند که شامل سه دسته سبک، متوسط و سنگین می‌شود.
حزب بعث
طبق آمارهای رسمی رژیم گذشته عراق، ۱۱میلیون نفر از شهروندان کشور عضو حزب بعث بودند که در شکل تیم، گروه، شعبه و شاخه فعالیت می‌کردند. هر تیم حداقل سه نفر را در برمی‌گرفت و هر گروه از سه تا هفت تیم تشکیل می‌شد. برای تشکیل یک شعبه حداقل دو گروه مورد نیاز بود و برای اینکه شاخه‌ای از حزب بعث در یکی از شهرهای عراق شکل بیابد، حداقل به دو شعبه نیاز داشت.
با سقوط رژیم صدام حسین بسیاری از این نیروها پراکنده شدند یا با وضع جدید همراه شدند. اما ناتوانی دولت مالکی در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی از یک سو و سوگیری فرقه‌ای نخست‌وزیر شیعه عراق از سوی دیگر، باعث گردید که بعثی‌ها یک بار دیگر بتوانند خود را سازمان دهند. در حال حاضر آماری وجود ندارد که تعداد بعثی‌های فعال را نشان دهد اما برخی برآوردها آنها را در حدود نیم میلیون نفر تخمین می‌زنند. سیاست ترور شخصیت‌های بعثی در سال‌های اخیر که در قشرهای تحصیل‌کرده عراق گسترده بود، باعث مخفی شدن بسیاری از آنها شد. اما با شدت گرفتن درگیری‌ها امکان بازگشت همه آنان وجود دارد. بخش وسیعی از بعثی‌ها در مناطق شیعه هستند و ممکن است حوادث اخیر عراق یک بار دیگر آنها را به صحنه برگرداند.
گردان‌های انقلاب دهه ۱۹۲۰
این گروه که نام خود را از قیام سراسری عشایر عراق بر ضد نیروهای انگلیسی در دهه ۱۹۲۰ گرفته‌است، به شدت با اشغال عراق توسط نیروهای آمریکایی مخالف بود.
این گروه داعیه ملی‌گرایی عراقی دارد و گرچه با کشتن عراقی‌های همکار با نیروهای آمریکایی مخالفت می‌کرد اما عملیات‌های زیادی را بر ضد نیروهایی آمریکایی هدایت نمود که از معروف‌ترین شیوه‌های نبرد آنها، کاشتن مواد منفجره بر سر راه رفت‌وآمد خودروهای نظامی آمریکایی و ایجاد کمینگاه بر سر مسیر تحرک آنها بود. این نیرو گروه‌های متنوعی از سلفی‌ها، صوفی‌ها و ملی‌گرایان را در بر می‌گیرد و در استان‌های انبار، صلاح‌الدین و بخشی از کرکوک فعالیت دارد. افراد این نیرو، در رویدادهای اخیر موفق شدند چند منطقه مهم در دیاله و صلاح‌الدین را تصرف کنند.
گفته می‌شود که این گروه به مجمع روحانیون اهل سنت عراق به رهبری حارث ضاری نزدیک است که در توصیف گروه‌های جهادی در عراق، خود را تشکلی معتدل می‌داند. این گروه از همان روز اول ورود نیروهای آمریکایی به عراق در سال ۲۰۰۳ ساز مقاومت در برابر نیروهای خارجی نواخت و هرگز وضعیت جدید را به رسمیت نشناخت و در فرایند سیاسی مشارکت نکرد و همه انتخابات‌های متوالی را تحریم کرد.
جماعت انصار اسلام
این جماعت یک گروه سلفی – جهادی است که توسط یک روحانی کُرد بنام «ملاکریکار» در سال ۲۰۰۱ تأسیس شد. افراد این گروه پیش از آمدن نیروهای آمریکایی به عراق، در رشته‌کوه‌های مرزی قندیل فعالیت می‌کردند اما در سال ۲۰۰۳ به داخل عراق نقل مکان کردند. این گروه در سال ۲۰۰۵ با ابومصعب زرقاوی رهبر القاعده در عراق بیعت کرد. این امر موجب شد که اختلافات عمیقی در داخل آن شکل بگیرد. با خروج نیروهای آمریکایی از عراق در سال ۲۰۱۱، جماعت انصار اسلام نبرد مسلحانه را تعلیق نمود و به فعالیت سیاسی در استان‌های نینوا، کرکوک و بخشی از استان دیاله روی آورد.
این گروه یک تشکل بسته با حساسیت بالای اطلاعاتی به شمار می‌آید که هیچ کس از درون تشکیلات آن خبر ندارد و بیشتر رهبران آن با نام‌های مستعار فعالیت می‌کنند.
یکی از رهبران آن با نام ابوعمر عراقی مشهور است که در استان نینوا تشکیلات این جماعت را اداره می‌کند. از آمار دقیق نیروهای آن اطلاعات کافی وجود ندارد اما برآورد می‌شود که در حدود ۵ هزار نفر هستند و در درگیری‌های اخیر در شهرهای موصل، کرکوک و دیاله به شدت فعال می‌باشند.
جماعت «جیش مجاهدین»
یک گروه جهادی سنی نزدیک به سازمان القاعده است. این گروه در زمان فعالیت «صحوات» (نیروهای عشایری که توسط آمریکا بوجود آمد و بوسیله نوری مالکی منحل شد) در مناطق سنی‌نشین از بین رفت. با بالا گرفتن درگیری‌ها در سوریه، این تشکل به آنجا رفت تا به یاری جبهه النصره بشتابد اما در روزهای اخیر دوباره به عراق بازگشته است. این نیروها بیشتر در مرز عراق با سوریه و شهرهای کرمه و فلوجه فعال هستند. در دو منطقه زوبع و یوسفیه بغداد نیز تیم‌های عملیاتی مخفی دارند که مترصد اوضاع هستند تا وارد عملیات شوند. تعداد نفرات آن به چهار هزار جنگجو می‌رسد و توانایی ساخت موشک‌های دست‌ساز را دارند. عملیات کمین در راه نیروهای دولتی از تخصص این گروه به حساب می‌آید.
ارتش اسلامی عراق
در سال ۲۰۰۴ تشکیل شد. تنها گروه مسلح مخالف دولت است که آیین‌نامه داخلی دارد و افراد خود را براساس تمام سلسله مراتب یک ارتش کلاسیک سازماندهی می‌کند. در سال ۲۰۰۶ دست از کارزار برداشت و به کارهای سیاسی و رسانه‌ای روی آورد. این ارتش محصول فعالیت‌های اخوان‌المسلمین در عراق است. با راندن رهبران سیاسی اخوان‌المسلمین از فرایند سیاسی و صدور حکم اعدام برای آنها توسط نوری مالکی، ارتش اسلامی عراق یک بار دیگر به صحنه رویارویی‌ها در روزهای گذشته بازگشته‌است.
