دانشنامه ايرانيکا؛ آينه تمام نمای فرهنگ و تمدن ايرانی

دانشنامه ايرانيکا، که از سه دهه پيش کار خود را آغاز کرده است، امروز يکی از اصلی ترين منابع ايران شناسی به زبان انگليسی محسوب می شود.

اين دانشنامه، که دربرگيرنده مقالاتی تخصصی در زمينه های گوناگون فرهنگ، هنر و تمدن ايرانی است، حاصل تلاش شمار زيادی از سرشناس ترين نويسندگان، پژوهشگران، استادان تاريخ و ايران شناسان است.

دکتر احسان يارشاطر، استاد بازنشسته دانشگاه کلمبيا، رييس مرکز مطالعات ايرانی اين دانشگاه و بنيانگذار و سر ويراستار دانشنامه ايرانيکا، از مطرح ترين استادان ايران شناسی در سطح جهان است.

وی در گفت و گويی با راديو فردا، درباره علت راه اندازی دانشنامه ايرانيکا، ويژگی ها و نحوه انتشار آن توضيح داده است:

ايران کشوری است بزرگ با تاريخی کهن، تمدنی درخشان و ادبياتی غنی. هدف دانشنامه ايرانيکا، همچنان که خود شما و آشنايان با دانشنامه اشاره کرده ايد، جمع آوری و ارايه دقيق ترين، مستند ترين و کامل ترين اطلاعات درباره کليه وجوه اين فرهنگ و تمدن کهن است. ممکن است بفرماييد طرح اوليه ايرانيکا چگونه، کجا و در چه سالی شکل گرفت؟

آغاز اين کار در دانشگاه کلمبيا در شهر نيويورک در سال ۱۹۷۴ بود. همان طور که گفتيد ايران تاريخ کهنی دارد و تمدن درخشانی داشته است. جای اثری که تمام وجوه اين تاريخ و اين تمدن و اين فرهنگ را به صورت قابل اعتماد و مستند ضبط بکند، خالی بود و به نظر من رسيد که موقع آن رسيده که اين جای خالی را پر بکنيم.

اين است که بنده مقدمات اين کار را فراهم کردم و از يک عده همکارانم دعوت کردم که همکاری کنند و اين کار به تدريج شکل گرفت و اولين دفتر دايره المعارف يا دانشنامه ايرانيکا در سال ۱۹۷۹ برای انتشار آماده شد.

آيا تدوين چنين دانشنامه ای در مورد کشورهای ديگر جهان، به خصوص کشورهای منطقه خاورميانه، سابقه دارد؟

البته بعضی کشورها و بعضی فرهنگ ها موضوع دانشنامه های اختصاصی بوده اند. مثلا دو دايره المعارف مهم و مفصل درباره قوم يهود و مذهب کليمی و تاريخ اين قوم وجود دارد و يک دايره المعارف مهم ديگر راجع به مذهب بودايی و طبعا کشورهايی که اين مذهب را پذيرفتنه اند.

البته در ساير کشورها هم اين نوع دايره المعارف ها به وجود آمده است؛ منتهی دايره المعارف های معروف مثل دايره المعارف بريتانيکا دايره المعارف های عمومی اند، و به همه مسايل علمی، ادبی، اجتماعی برای تمام دنيا می پردازند.

البته هميشه راجع به مملکتی که نام آن بر دانشنامه نهاده شده با تفصيل بيشتری پرداخته می شود؛ اما دايره المعارفايرانيکا مخصوص يک تمدن و تاريخ و فرهنگی جداگانه و خاص است.

حوزه شمول دانشنامه ايرانيکا از لحاظ تاريخی و جغرافيايی چيست؟

تمام کشورها و جامعه هايی که در طول تاريخ به يکی از زبان های ايرانی تکلم می کرده اند، مورد شمول مقاله های ايرانيکا هستند. مثلا قوم سغدی در کشوری که امروز ازبکستان خوانده می شود به يک زبان ايرانی صحبت می کرده اند وشهرهای سمرقند و بخارا و غيره همه شهرهای مهم ايرانی بوده اند.

اين شرايط در طول تاريخ ثابت نمانده و احتمالأ اقوام ديگری به اين سرزمين ها آمده اند، اما دايره شمول ايرانيکا هم تمام آسيای مرکزی را در بر می گيرد، هم تمام افغانستان و شمال غربی هندوستان، و هم حتی کشور عراق و قسمتی از قفقاز را، يعنی همه سرزمين هايی که در قلمرو بسيار گسترده فرهنگ و تمدن ايرانی قرار داشته اند و به يکی از زبان های ايرانی صحبت می کرده اند.

آيا مقالات دانشنامه از طريق اينترنت هم در دسترس علاقه مندان و محققان قرار می گيرد؟ و اصولا پيشرفت های الکترونيکی و اينترنت چه امکانات تازه ای برای دانشنامه فراهم کرده، و تدوين و انتشار و تکميل آن را تا چه اندازه و چگونه تسهيل کرده است؟

البته ما سعی می کنيم که با پيشرفت های علمی پيش برويم و خودمان را با اين پيشرفت ها تطبيق بدهيم. اوايل کار دانشنامه ايرانيکا منحصربه چاپ دفاتر و در مرحله بعد جلدهای اين دانشنامه بود، ولی بعدا که اينترنت پيشرفت کرد و عده مراجعه کنندگان به اينترنت بيشتر شد، ما شروع کرديم که تمام مقالات چاپ شده را به طور رايگان در اينترنت هم بگذاريم که همه افراد بتوانند از آنها استفاده کنند.

ولی پيشرفت های الکترونيکی کمک های بسيار بزرگ تری به ما کرد: ما سابقا فقط به ترتيب حروف الفبا پيش می رفتيم، يعنی برای چاپ بعضی مطالب بايد سال ها صبر می کرديم، و در اين فاصله ممکن بود که متخصصين درجه اول آن رشته يا مطالب ديگر در ميان ما نباشند.

ولی با پيشرفت های الکترونيک ما هم به ترتيب الفبايی پيش می رويم و هم بدون رعايت ترتيب الفبايی. البته بر حسب وجود داشتن دانشمندانی که بتوانند مطالب مربوط به ايران را به صورتی که مورد نظر ماست، به دقت و به صورت مستند بنويسند.

اينها را ما همه اول در اينترنت منتشر می کنيم، و بعد که به تدريج نوبت چاپ الفبايی آنها فرا می رسد، به چاپ هم می رسانيم. اتخاذ اين روش مدت زمان لازم برای تکميل دانشنامه را ازحدود ۴۰ يا ۴۵ به ده تا پانزده سال کاهش داده است.

ممکن است درباره سازمان دانشنامه، مشاوران و همکاران آن هم توضيحی بدهيد؟

اولا دانشنامه ايرانيکا يک تشکيلات بين المللی دارد و اصولا يک برنامه بين المللی است. ما يک عده ويراستار در دفتر دانشنامه داريم، شش نفر با خود من و دو نفر هم کمک اديتور داريم. ولی اين برای ما کافی نيست.

اولا ما برای هر رشته ايران شناسی مثل موزيک و مذاهب مختلف يک مشاور داريم و اينها ۴۳ نفر هستند که از ميان دانشمندان برگزيده هر رشته انتخاب شده اند و می توانند به ما درانتخاب مقالات در هر زمينه کمک کنند. از جمله اينکه يک هيئت کوچک تر بين المللی مرکب از دانشمندان برگزيده کشورهايی که ايران شناسی در آنجاها رونق دارد، مثل انگلستان، فرانسه، آلمان، ژاپن، ايتاليا، آمريکا و ايران- که در مورد ايران اين وظيفه را من به عهده داشته ام- در زمينه اصول و روش کار با ما همکاری می کنند. اسم تمامی اين افراد در پشت دفترهای ايرانيکا و مجلداتش چاپ می شود.

معيارهای انتخاب مقالاتی که در دانشنامه درج می شود چيست و نويسندگان مطالب دانشنامه را چگونه انتخاب می کنيد؟

ما از همان سال های اول يک فهرستی تهيه کرديم از تمام مقالاتی که فکر کرديم بايد در دانشنامه مطرح شود. ولی به هر حرفی که می رسيم، در اينها تجديد نظر می کنيم، اينها را تکميل می کنيم، بعد تقسيم می کنيم به رشته های مختلف مثلا مقالات مربوط به دوران صفويه يا قاجاريه و... همين طور ساير مطالب. اينها را می فرستيم برای مشاورينی که در هر رشته داريم که نظر بدهند و البته با اشخاص ديگر هم مشاورت می کنيم. آن وقت شروع می کنيم به دعوت از دانشمندان برای اينکه مقاله ها را بنويسند.

بودجه دانشنامه به چه طريق تامين می شود و ايرانيانی که به حفظ و پاسداری اين گنجينه فرهنگی علاقه مندند چگونه می توانند دانشنامه را در رسيدن به اهدافش ياری دهند؟

متاسفانه دانشنامه با تمام اعتباری که دارد، پشتيبان محکمی مثل يک موسسه دولتی ثروتمند ندارد. اين است که اصولا متکی به کمک افراد يا موسساتی است که به فرهنگ و تاريخ و تمدن ايران علاقه مندند و کار دانشنامه را می پسندند و به آن کمک می کنند.

البته در سال های اول، سازمان برنامه و مديريت ايران پذيرفته بود که مخارج دانشنامه را بپردازد، و اين امر تا چهار سال و نيم ادامه داشت تا انقلاب شد و کمک های سازمان برنامه و مديريت قطع شد.

بعد تقاضا داديم به بنياد ملی علوم انسانی در آمريکا که کارش تشويق و پشتيبانی از تحقيقات برای علوم انسانی است. تقاضای ما را پذيرفتند و الان ۲۸ سال است که به طور استثنايی بايد گفت به ما کمک کرده اند.

البته کمکشان برای مخارج ما کافی نيست. اين است که ما از افراد فرهنگ دوست تقاضا می کنيم که در حد توانايی به ما کمک کنند و اين کمک را می توانند به صورت ماهيانه يا ساليانه، به صورت چک در وجه دايره المعارف انجام بدهند که در آمريکا به طور قانونی ازبخشی از ماليات معاف است. مخارج دانشنامه بدين ترتيب تامين می شود.

البته گاهی هم مهمانی هايی ترتيب داده می شود از سوی دوستداران دانشنامه در شهرها و کشورهای مختلف و افراد را دعوت می کنند و تقاضای کمک می کنند و اين هم وسيله موثری محسوب می شود برای کمک به دانشنامه، ولی کمک اساسی همين کمک هايی است که افراد ايران دوست به بنياد دانشنامه ايرانيکا می کنند.