در ايران باستان از آغاز آبان تا پايان اسفند را دوره سرما و زمستان بزرگ می خواندند. صد روز پس از آغاز اين دوره و پنجاه روز مانده به نوروز، روز سده و جشن آتش بود.
باورها بر اين بوده است که پس از سده سرما کاهش مي يابد. هنوز در برخی روستاهای ايران گفته می شود: صد به سده، پنجاه به نوروز.
در جشن سده هر کس به اندازه ای که می تواند هيزم پيشکش می کند و در زمينی باز آتش برپا می شود.
ابوريحان بيرونی، دانشمند ايراني که نزديک به يک هزار سال پيش می زيست، نوشته است صد روز پس از آغاز سرما، سده، و پنجاه روز بعد از آن نوروز است.
گفته شده است که در جشن سده، شاهنشاهان ساسانی به گونه ساده و بدون آيين های ويژه در ميان مردم به شادمانی می پرداختند.
پس از فرمانروايی ساسانيان، مردآويچ بنيانگذار فرمانروايی زياريان جشن سده را در اصفهان و در کنار زاينده رود برگزار کرد.
چراغانی و روشن کردن شمع را از آيين های سده دانسته اند.
در شاهنامه فردوسی از جشن سده بدين گونه يادشده است که هوشنگ پادشاه پيشدادی با چند تن از نزديکان از کوهی می گذشتند که ناگاه مار سياهی در برابر آنان نمودار شد.
هوشنگ سنگ بزرگی برداشت و به سوی مار افکند. سنگ به سنگی دگر برخورد کرد و از برخورد آنها آتش برخاست. هوشنگ اين رويداد را فرخنده انگاشت و با برافروختن آتش بزرگی جشنی برپا ساخت:
ز هوشنگ ماند اين سده يادگار
سده نام آن جشن فرخنده کرد
ز هوشنگ ماند اين سده يادگار
بسی باد چون او دگر شهريار
بيشتر پژوهشگران نام سده را گرفته شده از صد می دانند. بيرونی نوشته است:« سده گويند يعنی صد و آن يادگار اردشير بابکان است و در علت و سبب اين جشن گفته اند که هرگاه روزها و شب ها را جداگانه بشمارند، ميان آن و آخر سال عدد، صد به دست می آيد و برخی گويند علت اين است که در اين روز، زادگان کيومرث پدر نخستين درست صد تن شدند و يکی از خود را بر همه پادشاه گردانيدند و برخی برآنند که در اين روز فرزندان مشی و مشيانه به صد رسيدند.»
عنصری درباره جشن سده مي گويد:
سده جشن ملوک نامدار است
ز افريدون و از جم يادگار است
مهرداد بهار، نويسنده و پژوهشگر، واژه سده را از فارسي کهن به معنی پيدايش و آشکار شدن دانسته و نوشته است جشن سده سپری شدن چهل روز از زمستان است و دقيقا در پايان چله بزرگ قرار دارد.
درباره جشن سده فرخی سيستانی سروده است:
از پی تهنيت روز نو آمد بر شاه
سده فرخ روز دهم بهمن ماه
در نوروزنامه که گفته می شود از خيام نيشابوري دانشمند ايرانی است، آمده است:« آفريدون همان روز که ضحاک بگرفت جشن سده برنهاد و مردمان که از جور و ستم ضحاک رسته بودند پسنديدند و از جهت فال نيک آن روز را جشن کردندی و هر سال تا به امروز آيين پادشاهان نيک عهد را در ايران و دور آن به جای می آورند.»
در فرهنگ ايران، از جشن سده همواره در کنار جشن ها و آيين های بزرگ ديگری چون نوروز و مهرگان ياد شده است.