یک هفته‌ای از گفته‌های مقامات ایرانی درباره افتتاح خط آهن بندرعباس – آلماتی، پایتخت سابق قزاقستان، به عنوان «بزرگ‌ترین پروژه» کشورهای عضو «اکو» در ۲۵ مهرماه نمی‌گذرد که یرژان کازیخانوف، وزیر امور خارجه قزاقتستان، اعلام کرد بخش ایرانی این خط آهن هنوز تکمیل نشده و قرار است تکمیل آن تا ماه مارس (شش ماه بعد) طول بکشد.
این در حالی است که بیش از چهار سال از انعقاد قرارداد این پروژه می‌گذرد و تنها ۱۰ درصد از احداث این خط آهن ۶۶۷ کیلومتری سهم ایران بود. اهمیت این پروژه در وهله اول در این است که خط آهن بندرعباس - آلماتی کشورهای آسیای مرکزی (میانه) را که هیچ راهی به آب‌های آزاد ندارند، از طریق ایران به خلیج فارس متصل می‌کند و سود کلان اقتصادی برای ایران به همراه خواهد داشت.
مقامات ایران روز شنبه اعلام کرده بودند که ۲۵ مهرماه، همزمان با برگزاری اجلاس «توسعه ترانزیت لجستیک» کشورهای عضو اکو، خط آهن بندرعباس-آلماتی نیز افتتاح خواهد شد، پروژه‌ای که کشورهای قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان را به خلیج فارس متصل خواهد کرد.
خط آهن مذکور از «اوزن» قزاقستان تا مرز ترکمنستان و در خاک ترکمنستان ازقزیل قایا- برکت- اترک به مرز ایران و از آنجا تا گرگان ادامه می‌یابد و با پیوستن به خط آهن سراسری ایران به خلیج فارس متصل می‌شود. توافق‌نامه اولیه احداث این خط راه آهن سال ۲۰۰۷ در شهر ترکمن‌باشی ترکمنستان امضا شد.
قبلا نخستین خط آهن ریلی در مسیر «سرخس- تجن- مشهد» در سال ۷۵ ساخته شده بود که ایران را از طریق کشورهای آسیای میانه به روسیه نیز مرتبط می‌کرد، اما با احداث خط آهن جدید ۶۰۰ کیلومتر از مسیر قبلی کاسته خواهد شد.
پیش‌بینی می‌شود که با افتتاح خط راه آهن جدید، در مراحل اولیه، سالانه ۳ تا ۵ میلیون تن بار جابه‌جا شود و در مراحل بعدی، این میزان به ۱۰ تا ۱۲ میلیون تن در سال افزایش یابد.
اردیبهشت‌ماه سال جاری نیز، یک سند همکاری پنج‌جانبه میان ایران، ترکمنستان، ازبکستان، قطر و عمان امضا شد و با امضای این سند امکان انتقال کالاهای غیرنفتی بدون محدودیت گمرکی از آسیای میانه به خلیج فارس فراهم شد.
مقامات ایران می‌گویند که با افتتاح خط آهن بندرعباس-آلماتی، ایران به یک مسیر استراتژیک ترانزیتی تبدیل خواهد شد.
ساخت بخش آسیای میانه این پروژه با ۶۶۷ کیلومتر طول، بیش از ۶۰۰ میلیون دلار هزینه در بر داشته است، هزینه‌ای که این کشور‌ها با وام‌های بانک توسعه آسیا و بانک توسعه اسلامی به راحتی از عهده آن برآمدند.
از طرفی، اگر پروژه خط آهن حاشیه دریای خزر هم عملیاتی شود، ایران عملا کوتاه‌ترین مسیر اتصال آسیای میانه به اروپا نیز خواهد شد. خط آهن حاشیه دریای خزر قرار است بندر امیرآباد را به بندر انزلی متصل کند.
محیط زیست و عدم گزارش دولت
اگرچه اتمام پروژه خط آهن گرگان-اینجه بورون (قسمت ایران و ترکمنستان) نویدبخش افزایش درآمدهای دولت ایران از طریق ترانزیت کالا در مسیر قزاقستان-خلیج فارس خواهد بود، عدم انتشار حتی یک گزارش کار‌شناسی درباره جنبه‌های زیست‌محیطی این پروژه توسط دولت ایران باعث نگرانی است.
اخیرا مزدک دربیکی، عضو هیئت علمی دانشگاه محیط زیست، در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر گفته است که «عبور این خط آهن، تالاب‌های صوفی کم، آلاگل، آجی گل و آلماگل در گلستان را که از نظر اکولوژیکی اهمیت بسیاری دارند تهدید می‌کند».
به گفته این کارشناس، عبور خط آهن به موازات جاده ماشین‌رو از گرگان به ترکمنستان اثرات تخریبی و تهدیدات زیست‌محیطی را دوچندان می‌کند که به این امر اثرات تجمعی گفته می‌شود و اگر اثرات تجمعی طرح‌های توسعه‌ای در یک منطقه بررسی شود تاثیر زیست‌محیطی آن به مراتب بیشتر می‌شود.
خبرگزاری مهر گزارش داده است که در حال حاضر در مورد این خط آهن نه تنها ارزیابی اثرات تجمعی آن با جاده مجاور بر محیط زیست منطقه انجام نشده، بلکه اساسا هیچ گزارشی مبنی بر مطالعه و ارزیابی اثرات زیست‌محیطی خود پروژه به تنهایی نیز وجود خارجی ندارد و ظاهرا مسئولان محیط زیست تا پیش از آغاز عملیات اجرایی از آن بی‌اطلاع بوده‌اند و گفته می‌شود که ماموران محیط زیست این منطقه حفاظت شده در حین گشت‌زنی متوجه فعالیت در منطقه صوفی‌کم شده‌اند.
ایران و رقابت با چین و روسیه
سوای روسیه که به طور سنتی مسیر اتصال کشورهای آسیای میانه به بازارهای جهانی است، چین نیز در سال‌های گذشته در آسیای میانه جایگاه خود را به صورت گسترده‌ای تثبیت کرده است و گفته می‌شود که حجم تبادلات مالی چین و کشورهای آسیای میانه از زمان فروپاشی اتحادیه شوروی، ۵۰ برابر افزایش یافته است.
به گزارش روزنامه نیویورک تایمز، سطح مبادلات تجاری چین با ۵ کشور آسیای میانه از نیم میلیارد دلار در سال ۱۹۹۲ به ۲۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۹ رسیده است. چین این مسیر را به عنوان بهترین راه برای صادرات کالاهای خود به بازارهای آسیای میانه، کشورهای ساحلی خزر و اروپا قلمداد می‌کند.
همچنین چین به شدت تشنه منابع انرژی دریای خزر است که ۱۷-۲۳ میلیارد بشکه نفت و ۸ تریلیون متر مکعب گاز در دل خود جای داده است.
همزمان با اعلام زمان راه‌اندازی خط آهن بندرعباس - آلماتی، ارکین اسحاق‌اف، وزیر راه و ترابری قرقیزستان، اعلام کرد که طبق برآورد‌ها، خط آهن چین-قرقیزستان-ازبکستان دو و نیم تا سه میلیارد دلار هزینه خواهد داشت.
چین علاقه‌مند است که در این پروژه سرمایه‌گذاری کند. کشورهای آسیای مرکزی قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان بیش از ۳ هزار کیلومتر با چین مرز مشترک دارند. اهمیت استراتژیک کشورهای آسیای میانه برای چین تا حدی است که طبق اسناد «ویکی‌لیکس»، چین برای برچیدن پایگاه آمریکایی ماناس در قرقیزستان، به این کشور پیشنهاد ۳ میلیارد دلار کمک بلاعوض کرده بود.
طبق گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا، چین دومین کشور بزرگ واردکننده و مصرف‌کننده نفت جهان است که قسمت عظیمی از مصرف داخلی نفت خود را از طریق واردات تامین می‌کند.
در دسامبر سال ۲۰۰۹، خط لوله هفت هزار کیلومتری ترکمنستان-ازبکستان-قزاقستان-چین بعنوان طولانی‌ترین خط لوله گازی جهان راه‌اندازی شد، خط لوله‌ای که گاز طبیعی ترکمنستان را با عبور از ازبکستان و قزاقستان و بدون عبور از روسیه به چین عرضه می‌کند. هم اکنون گاز این خط لوله را ترکمنستان تامین می‌کند و این کشور توافق کرده است که به مدت ۳۰ سال به چین گاز عرضه کند.
اخیرا، توافق برای احداث فاز دوم این خط لوله که گاز ازبکستان را نیز به آن ملحق خواهد کرد نیز میان مقامات چین و ازبکستان حاصل شده است.
هنوز معلوم نیست که ایران تا چه اندازه موفق شود با توجه به نفوذ چین و روسیه در آسیای میانه، انحصار ترانزیت صادرات و واردات این منطقه را بر عهده بگیرد.
این در حالی است که بیش از چهار سال از انعقاد قرارداد این پروژه می‌گذرد و تنها ۱۰ درصد از احداث این خط آهن ۶۶۷ کیلومتری سهم ایران بود. اهمیت این پروژه در وهله اول در این است که خط آهن بندرعباس - آلماتی کشورهای آسیای مرکزی (میانه) را که هیچ راهی به آب‌های آزاد ندارند، از طریق ایران به خلیج فارس متصل می‌کند و سود کلان اقتصادی برای ایران به همراه خواهد داشت.
مقامات ایران روز شنبه اعلام کرده بودند که ۲۵ مهرماه، همزمان با برگزاری اجلاس «توسعه ترانزیت لجستیک» کشورهای عضو اکو، خط آهن بندرعباس-آلماتی نیز افتتاح خواهد شد، پروژه‌ای که کشورهای قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان را به خلیج فارس متصل خواهد کرد.
خط آهن مذکور از «اوزن» قزاقستان تا مرز ترکمنستان و در خاک ترکمنستان ازقزیل قایا- برکت- اترک به مرز ایران و از آنجا تا گرگان ادامه می‌یابد و با پیوستن به خط آهن سراسری ایران به خلیج فارس متصل می‌شود. توافق‌نامه اولیه احداث این خط راه آهن سال ۲۰۰۷ در شهر ترکمن‌باشی ترکمنستان امضا شد.
قبلا نخستین خط آهن ریلی در مسیر «سرخس- تجن- مشهد» در سال ۷۵ ساخته شده بود که ایران را از طریق کشورهای آسیای میانه به روسیه نیز مرتبط می‌کرد، اما با احداث خط آهن جدید ۶۰۰ کیلومتر از مسیر قبلی کاسته خواهد شد.
پیش‌بینی می‌شود که با افتتاح خط راه آهن جدید، در مراحل اولیه، سالانه ۳ تا ۵ میلیون تن بار جابه‌جا شود و در مراحل بعدی، این میزان به ۱۰ تا ۱۲ میلیون تن در سال افزایش یابد.
اردیبهشت‌ماه سال جاری نیز، یک سند همکاری پنج‌جانبه میان ایران، ترکمنستان، ازبکستان، قطر و عمان امضا شد و با امضای این سند امکان انتقال کالاهای غیرنفتی بدون محدودیت گمرکی از آسیای میانه به خلیج فارس فراهم شد.
مقامات ایران می‌گویند که با افتتاح خط آهن بندرعباس-آلماتی، ایران به یک مسیر استراتژیک ترانزیتی تبدیل خواهد شد.
ساخت بخش آسیای میانه این پروژه با ۶۶۷ کیلومتر طول، بیش از ۶۰۰ میلیون دلار هزینه در بر داشته است، هزینه‌ای که این کشور‌ها با وام‌های بانک توسعه آسیا و بانک توسعه اسلامی به راحتی از عهده آن برآمدند.
از طرفی، اگر پروژه خط آهن حاشیه دریای خزر هم عملیاتی شود، ایران عملا کوتاه‌ترین مسیر اتصال آسیای میانه به اروپا نیز خواهد شد. خط آهن حاشیه دریای خزر قرار است بندر امیرآباد را به بندر انزلی متصل کند.
محیط زیست و عدم گزارش دولت
اگرچه اتمام پروژه خط آهن گرگان-اینجه بورون (قسمت ایران و ترکمنستان) نویدبخش افزایش درآمدهای دولت ایران از طریق ترانزیت کالا در مسیر قزاقستان-خلیج فارس خواهد بود، عدم انتشار حتی یک گزارش کار‌شناسی درباره جنبه‌های زیست‌محیطی این پروژه توسط دولت ایران باعث نگرانی است.
اخیرا مزدک دربیکی، عضو هیئت علمی دانشگاه محیط زیست، در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر گفته است که «عبور این خط آهن، تالاب‌های صوفی کم، آلاگل، آجی گل و آلماگل در گلستان را که از نظر اکولوژیکی اهمیت بسیاری دارند تهدید می‌کند».
به گفته این کارشناس، عبور خط آهن به موازات جاده ماشین‌رو از گرگان به ترکمنستان اثرات تخریبی و تهدیدات زیست‌محیطی را دوچندان می‌کند که به این امر اثرات تجمعی گفته می‌شود و اگر اثرات تجمعی طرح‌های توسعه‌ای در یک منطقه بررسی شود تاثیر زیست‌محیطی آن به مراتب بیشتر می‌شود.
خبرگزاری مهر گزارش داده است که در حال حاضر در مورد این خط آهن نه تنها ارزیابی اثرات تجمعی آن با جاده مجاور بر محیط زیست منطقه انجام نشده، بلکه اساسا هیچ گزارشی مبنی بر مطالعه و ارزیابی اثرات زیست‌محیطی خود پروژه به تنهایی نیز وجود خارجی ندارد و ظاهرا مسئولان محیط زیست تا پیش از آغاز عملیات اجرایی از آن بی‌اطلاع بوده‌اند و گفته می‌شود که ماموران محیط زیست این منطقه حفاظت شده در حین گشت‌زنی متوجه فعالیت در منطقه صوفی‌کم شده‌اند.
ایران و رقابت با چین و روسیه
سوای روسیه که به طور سنتی مسیر اتصال کشورهای آسیای میانه به بازارهای جهانی است، چین نیز در سال‌های گذشته در آسیای میانه جایگاه خود را به صورت گسترده‌ای تثبیت کرده است و گفته می‌شود که حجم تبادلات مالی چین و کشورهای آسیای میانه از زمان فروپاشی اتحادیه شوروی، ۵۰ برابر افزایش یافته است.
به گزارش روزنامه نیویورک تایمز، سطح مبادلات تجاری چین با ۵ کشور آسیای میانه از نیم میلیارد دلار در سال ۱۹۹۲ به ۲۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۹ رسیده است. چین این مسیر را به عنوان بهترین راه برای صادرات کالاهای خود به بازارهای آسیای میانه، کشورهای ساحلی خزر و اروپا قلمداد می‌کند.
همچنین چین به شدت تشنه منابع انرژی دریای خزر است که ۱۷-۲۳ میلیارد بشکه نفت و ۸ تریلیون متر مکعب گاز در دل خود جای داده است.
همزمان با اعلام زمان راه‌اندازی خط آهن بندرعباس - آلماتی، ارکین اسحاق‌اف، وزیر راه و ترابری قرقیزستان، اعلام کرد که طبق برآورد‌ها، خط آهن چین-قرقیزستان-ازبکستان دو و نیم تا سه میلیارد دلار هزینه خواهد داشت.
چین علاقه‌مند است که در این پروژه سرمایه‌گذاری کند. کشورهای آسیای مرکزی قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان بیش از ۳ هزار کیلومتر با چین مرز مشترک دارند. اهمیت استراتژیک کشورهای آسیای میانه برای چین تا حدی است که طبق اسناد «ویکی‌لیکس»، چین برای برچیدن پایگاه آمریکایی ماناس در قرقیزستان، به این کشور پیشنهاد ۳ میلیارد دلار کمک بلاعوض کرده بود.
طبق گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا، چین دومین کشور بزرگ واردکننده و مصرف‌کننده نفت جهان است که قسمت عظیمی از مصرف داخلی نفت خود را از طریق واردات تامین می‌کند.
در دسامبر سال ۲۰۰۹، خط لوله هفت هزار کیلومتری ترکمنستان-ازبکستان-قزاقستان-چین بعنوان طولانی‌ترین خط لوله گازی جهان راه‌اندازی شد، خط لوله‌ای که گاز طبیعی ترکمنستان را با عبور از ازبکستان و قزاقستان و بدون عبور از روسیه به چین عرضه می‌کند. هم اکنون گاز این خط لوله را ترکمنستان تامین می‌کند و این کشور توافق کرده است که به مدت ۳۰ سال به چین گاز عرضه کند.
اخیرا، توافق برای احداث فاز دوم این خط لوله که گاز ازبکستان را نیز به آن ملحق خواهد کرد نیز میان مقامات چین و ازبکستان حاصل شده است.
هنوز معلوم نیست که ایران تا چه اندازه موفق شود با توجه به نفوذ چین و روسیه در آسیای میانه، انحصار ترانزیت صادرات و واردات این منطقه را بر عهده بگیرد.
