امير دريادار حبيب الله سياری، فرمانده نيروی دريايی ارتش جمهوری اسلامی ايران با اعلام اينکه رزمايش بزرگ ولايت ۹۰ در سال جاری برگزار خواهد شد، گفته است که، برای حفظ منافعمان، منطقه ۲۰ درصد جمهوری اسلامی ايران در دريای خزر تحت کنترل کامل نيروی دريايی ارتش جمهوری اسلامی ايران قرار دارد.
ايران بعد از روسيه دارای بزرگترين پايگاه نظامی در خزر است و شمار شناورهای کوچک ايران ، از جمله ناوچه های موشک انداز، به ۹۰ فروند ميرسد.
با اينهمه، روسيه و آذربايجان تنها کشورهای ساحلی خزر هستند که در اين دريا ناوهای بزرگ جنگی دارند و کشور ترکمنستان نيز در نظر دارد تا سال ۲۰۱۵ پايگاه نظامی دريايی بزرگی ايجاد کند.
هم اکنون ايران مشغول ساختن ناوشکن «ولايت» است (از نوع ناوشکن جماران که در ماه فوريه ۲۰۱۰ در آبهای خليج فارس مستقر شد) و به گفته حبيب الله سياری فرمانده نيروی هوايی ارتش، اين ناوشکن به زودی در آبهای خزر شناور خواهد شد.
رستم ممداف، مدير سابق دفتر رياست جمهوری آذربايجان و رئيس کنونی سازمان «خزر- جنبش بين المللی همکاريها برای آينده» درباره اظهارات امير سياری به راديو فردا می گويد :«تلاش همه کشورهای ساحلی خزر برای تقويت نيروی نظامی نشان دهنده اين واقعيت است که برخلاف کنوانسيون امنيتی که سال گذشته ميان سران پنج کشور ساحلی امضا شد و قرار شد خزر دريای صلح و غيرنظامی باشد، هيچ کدام از کشورهای همسايه به ديگری اعتمادی ندارد و درصدد تقويت تجهيزات نظامی برای دفاع از منافع خود است».
کشورهای ساحلی دريای خزر تاکنون موفق به امضای دو کنوانسيون در زمينه دريای خزر شده‌اند. در سال ۲۰۰۳ در نشست سران کشورهای ساحلی کنوانسيون عمومی حفظ محيط زيست دريای خزر (فقط در محدوده ۱۵ مايلی از ساحل) به امضا رسيد و در۱۸ نوامبر سال ۲۰۱۰ در سومين نشست سران کشورهای ساحلی خزر کنوانسيون امنيتی دريای خزر منعقد شد. با اين همه، مذاکره بر سر نحوه اجرا کردن کنوانسيون‌های مذکور هنوز ادامه دارد. طبق اين کنوانسيون هيچ کشوری حق ندارد از ظرفيت نظامی خود عليه ديگری استفاده کند.
رستم اف می گويد: «هم اکنون نحوه اجرايی کردن کنوانسيون امنيتی در حال بررسی است، با اين وجود چگونه ايران يا هر کشوری می تواند ادعا کند که بخشی از دريای خزر را تحت کنترل نظامی قرار داده است؟ هنوز رژيم حقوقی دريای خزر مشخص نشده است، اگر مرزی مشخص نيست، چگونه می شود آن را کنترل نظامی کرد؟ نيروهای نظامی هر کشوری فقط اراضی تحت مالکيت خود را می تواند تحت کنترل قرار دهد، ايران در ۲۰ درصد آبهای خزر نه حضور نظامی دارد و اصولا چنين حقی برای هيچ کدام از کشورهای ساحلی خزر داده نشده است».
مانورها و قدرت نظامی کشورهای ساحلی
روسيه در سال ۲۰۰۲ با ۱۰۰ هزار پرسنل نظامی و ۶۰ ناو جنگی و دهها فروند جنگنده مانور گسترده ای در آبهای خزر انجام داد. پيروز مجتهد زاده استاد جغرافيای سياسی و ژئوپليتيک دانشگاه تربيت مدرس تهران و مدير عامل بنياد پژوهشی «يوروسويک» لندن اخيرا در گفتگو با راديو فردا اين مانور را تحريک آميز دانست: «اصولا زمانی که نه ناتو و نه امريکا و نه هيچ ابرقدرتی در آبهای خزر حضور نداشت، مانوری با اين وسعت چه معنی دارد؟».
کشورهای ساحلی خزر تاکنون چندين بار با مانور بر روی قدرت نظامی خود، باعث اعتراض ديگر کشورها شده اند.
ايران در ژوئن سال ۲۰۰۰ با پرواز دادن دو فروند جنگنده بر فراز کشتی اکتشافی شرکت بی پی در آبهای مورد اختلاف در خزر، کشتی ياد شده را مجبور به ترک منطقه ساخت.
بزرگترين پايگاه نظامی در دريای خزر از آن روسيه است. ناوگان کاسپين روسيه، از سال ۲۰۰۲ مجهز به ناوشکن کلاس گپارد (در زبان روسی به معنی يوزپلنگ) نيز شده است که ناوشکن تازه ساخته شده گپارد ۲ نيز بعد از چند آزمايش در ماههای نزديک به اين ناوگروه اضافه خواهد شد. اين ناوشکن نسبت به گپارد ۱ سيستم الکترونيکی بهتری دارد و قابليت نبرد آن نيز به ميزان زيادی بهسازی شده است.
ناوشکن گپارد ۲ با قابليت انهدام اهداف زيرسطحی، سطحی و هوايی، با طول ۱۰۲ متر، قدرت جابجايی ۲۰۰۰ تن محموله، حداکثر سرعت ۲۳ گره دريايی و برد عملياتی ۵۰۰۰ مايلی است.
قربانقلی بردی محمداف، رئيس جمهور ترکمنستان، نيز درست چند ماه بعد از در دست گرفتن پست رياست جمهوری در سال ۲۰۰۷ دستور نوسازی نيروهاو تجهيزات نظامی کشور را داد. وی در ماه ژانويه سال ۲۰۱۰ نيز يک برنامه پنج ساله برای مدرن‌سازی و تقويب نيروهای نظامی را تصويب کرد که ساخت پايگاههای نظامی درمناطق ساحلی اين کشور نيز شامل اين برنامه می شود. هم اکنون اين کشور درپايگاه دريايی کوچک«ترکمن باشی» ۱۰ قايق گشتی "گريف" و به همين تعداد قايق های نوع ديگر و يک گردان تفنگداران مستقر کرده است.
در زمان اتحاديه جماهير شوروی، آذربايجان تحت امر روسيه، پايگاه نظامی دريايی بسيار قدرتمندی داشت(ناوگان قرمز) که پس از فروپاشی، ناوهای جنگی ميان آذربايجان و روسيه تقسيم شد و از سال ۱۹۹۲ اين ناوها با پرچم آذربايجان در پايگاه نظامی باکو مستقر هستند.
