افغانستان هنوز شرایط حل مناقشه آبی با ایران را ندارد
تالاب هامون در وضعیتی قرار گرفته که معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، سراغ سه وزیر رفته و از آنها خواسته مستقیم موضوع را بررسی کنند. او نامه‌ای به وزیر امور خارجه، وزیر نیرو و وزیر کشور نامه نوشت و کمک خواست تا برای احیای هامون هر کاری می‌توانند بکنند. دریاچه هامون سومین دریاچه بزرگ ایران است. این دریاچه در جنوب شرقی ایران بعد از دریاچه خزر و دریاچه ارومیه آنقدر عظیم و پهناور بوده که بزرگ‌ترین پهنه آب‌های شیرین سیستان هم به حساب می‌آمده. حالا اما این دریاچه در وضعیتی است که از گیاهان و جانوارن فراوان و فعالیت اقتصادی و صید ماهی در آن خبری نیست. دست‌کم ۲۰ سال است که خبری نیست.
مسئولان می‌گویند، تأمین نشدن حق آبه‌های زیست محیطی تالاب بین المللی هامون در چند سال گذشته، شرایط زیست محیطی منطقه را به خطر انداخته و وضعیت اقتصادی و کشاورزی را هم تهدید کرده است. منظور حقابه ایران از رود هیرمند در افغانستان است؛ یعنی دادخواست حقوقی ایران از آب رودخانه هیرمند در منطقه سیستان.
موضوعی که سال‌ها به یکی از مسائل مهم سیاسی، اجتماعی و زیست محیطی ایران و افغانستان تبدیل شده.
هیرمند یا هلمند ، رودی است که از استان هلمند افغانستان، به دریاچه هامون در استان سیستان و بلوچستان در ایران می‌ریزد.
آرون ولف، استاد رشته جغرافی دانشگاه ایالتی اورگان در آمریکا که در شیراز به دنیا آمده و تا یک‌سالگی در ایران زندگی کرده، می‌گوید؛ برای این مناقشه آبی راه‌حل وجود دارد.
به گفته او رودخانه هیرمند هم مثل همه آب‌های مرزی و بین‌المللی است و می‌توان در موردش کارهایی مشابه بقیه رودخانه‌های مرزی انجام داد.
او ادامه می‌دهد:«همیشه اولویت‌های متفاوتی برای کشورهای بالادست و پایین دست رودخانه وجود دارد. در مورد این رودخانه، شرایط پیچیده است، چون افغانستان یک زیرساخت مشخصِ فنی و اصولی برای استفاده درست از آب ندارد. فکر نمی‌کنم افغانستان هنوز کاملا آماده شده باشد که مذاکرات منطقه‌ای شکل بگیرد. »
او که در رشته تحلیل سیاست زیست‌محیطی مدرک دکترا دارد، می‌گوید، باید هر چه زودتر این مناقشه حل شود اما شرایط با حضور آمریکا در افغانستان، دشوارتر و پیچیده‌تر شده و اضافه می‌کند: «موضوع اول و مهم برای آمریکا در افغانستان، کمک به توسعه اقتصادی و کشاورزی در این کشور است. گاهی هم پیش می‌آید که آمریکا و افغانستان هیچ‌کدام به اندازه کافی مراقب تاثیر این توسعه بر کشور پایین‌دست رودخانه مرزی نیستند. اما فکر می‌کنم، افغانستان و ایران باید حتما با هم وارد مذاکره شوند. حتما راه‌های برای حل مشکل وجود دارد.»
احمد علی کیخا، معاون سازمان محیط زیست می‌گوید، دولت افغانستان مدت‌هاست که با اختصاص ندادن حق آبه تالاب از رودخانه هیرمند، نقش مهمی در خشک شدن هامون داشته.
قرارداد حق‌آبه هیرمند، سال ۵۱ خورشیدی بین ایران و افغانستان امضا شد. اما مسوولان می‌گویند، از اواخر دهه ۱۳۷۰ و افزایش خشکسالی در سیستان و بلوچستان، میزان ورودی آب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون کم شد.
حالا خانم ابتکار از وزیر نیرو، خواسته، با تأمین حق‌آبه هامون از چاه نیمه‌ها که چاله‌های طبیعی اطراف هیرمند هستند، برای احیای تالاب هامون تلاش کند. کاری که به گفته کارشناسان، روش چندان حساب‌شده و مفیدی نیست.
آرون ولف استاد رشته جغرافی در دانشگاه اورگان در آمریکا
آرون ولف، که گردآورنده پایگاه داده مناقشه فرامرزی درباره آب‌شیرین در ایالت اورگان آمریکاست، می‌گوید: «در دهه ۷۰ میلادی، بین ایران و افغانستان تفاهم‌نامه‌ای وجود داشت اما ادامه پیدا نکردن تفاهم، فقط مربوط به انقلاب ایران نیست. معمولا کشورهای بالادست، منابع آب‌شان را توسعه می‌دهند و بیشتر از سهم خودشان استفاده می‌کنند تا زمانی که روی کشور پایین‌دست اثر بگذارد. اما به نظرم، امکان حل مشکل در افزایش مقیاس و اندازه آب است. »
گری لوییس، هماهنگ کننده مقیم سازمان ملل متحد در ایران مدتی پیش از هامون دیدار کرد و گفت: «در مسیر رود هیرمند در افغانستان سدسازی شده، اما مدیریت آب داخل ایران هم ایراد دارد. مشکلاتی که باعث خالی شدن منطقه مسکونی و شکل‌گیری طوفان‌های شن در این ناحیه شده است.»
نمونه‌های مشابه هامون در جهان
آرون ولف استاد دانشگاه اورگان در آمریکا از دریاچه آرال می‌گوید، دریاچه آب شور بین ازبکستان و قزاقستان که خشک شد و توضیح می‌دهد: « رود جیحون که پرآب‌ترین رود آسیای میانه است و رود سیحون به دریاچه آرال می‌ریزند و افغانستان در کرانه رود جیحون، مساله دارد.
به گفته او شرایط موجود در منطقه آسیای میانه و خاورمیانه، به نظر می‌رسد، معمولا راه‌حل‌های بهتر و موثرتری برای حل مشکل وجود دارد و اضافه می‌کند: «حل این مساله به بخش‌های تعیین‌کننده خیلی زیادی نیاز دارد که مسئولان بنشینند و این موضوع را با هم بررسی کنند. همیشه راه‌ها و شرایط بسیار بهتری برای حل این مشکل و مسائل مرتبط با منابع آب وجود دارد.»
مقام‌های جمهوری اسلامی ایران می‌گویند، حسن روحانی، رییس جمهور ایران گفته است در مورد احیای تالاب هامون، مذاکراتی با حامد کرزای رییس جمهوری افغانستان انجام شده است. اما چه کارهایی باید انجام شود؟ چه دستورالعمل‌هایی باید در نظر گرفته شود تا یک توافقنامه مناسب بین دو کشور پیاده شود؟
مساله مناقشه‌های آبی مرزی چطور حل می‌شود؟
به گفته آرون ولف، پژوهشگر مناقشه‌های آبی و تحلیلگر مسایل زیست‌محیطی در آمریکا، در موارد مشابه، کشورهای بالادست رودخانه، اغلب می‌توانند در مورد استفاده موثر و درست از آب، کاری بکنند. او می‌گوید: « آب بیشتری به سمت کشور پایین‌دست رودخانه می‌رود که هم روش اقتصادی‌تری است و هم به نفع استفاده‌کنندگان. این کاری است که خیلی ساده است و هزینه زیادی هم ندارد، اما همین کار به قانون‌گرایی محکم و استواری نیاز دارد. دولت هم باید بتواند حومه‌ها را کنترل کند و بعضی از منابع آب را برای استفاده مناسب کشاورزان، زیر نظر بگیرد.»
او می‌گوید: «فکر می‌کنم افغانستان هنوز در موقعیتی نیست که این شرایط را پیاده کند، اما فکر می‌کنم به زمان بیشتری نیاز دارد تا این مشکل را به سروسامانی برساند. »
به گفته این پژوهشگر، در بقیه کشورها هم موردهای مشابهی وجود دارد. مثلا در آمریکای شمالی یک توافق بین آمریکا و مکزیک برقرار است. یک سری رود از آمریکا به مکزیک می‌روند و تعدادی از مکزیک به آمریکا اما به گفته آقای ولف، هر دو طرف به خصوص به کیفیت این آب‌های مرزی خیلی توجه می‌کنند و مراقب اندازه و مقدار آب هم هستند.
به گفته این پژوهشگر، این اواخر یک قرارداد تازه بین آمریکا و مکزیک تنظیم شده که تمرکزش روی کیفیت و کمیت آب است تا اجازه دهد آب بیشتری برای کمک به اکوسیستم دو کشور و مردم روان شود.
آرون ولف که سال‌ها روی مناقشه‌های آبی مرزی تحقیق کرده، می‌گوید، لازمه همکاری درست بین دو کشور، این است که فقط حجم آب مساله دو طرف نباشد.
در این صورت فرصت مبادله پیش می‌آید و سود این همکاری هم به یک بازی بُرد – بُرد می‌انجامد؛ چیزی شبیه به یک باخت استراژیک در مقیاس کوچک برای بُرد در درازمدت.
