زمزمه های اجباری شدن پوشش اسلامی بانوان در مکان ها و معابر عمومی ايران از کی و کجا آغاز شد؟
به گواه سندهای تاریخی و مطالب نوشته شده در روزنامه‌های سال ۱۳۵۷ نخستين زمزمه های لزوم پوشش اسلامی برای زنان ايران، در اسفند سال ۱۳۵۷ يعنی کمتر از يک ماه پس از انقلاب شنيده شد.
اين در شرايطی است که کمتر از دو سال بعد يعنی از از ۱۴ تيرماه ۱۳۵۹ و پيش از فراگير شدن حجاب اسلامی ورود زنان بی‌حجاب به اداره های دولتی نيز ممنوع شد، تا اينکه از ابتدای دهه شصت حفظ حجاب و پوشش اسلامی در ايران به شکل فراگير همگانی شود.
در نوشتار پيش رو می کوشيم تا به انعکاس خبرها و گزارش های منتشر شده در روزنامه «اطلاعات» در دو ماه نخست پس از انقلاب درباره موافقان و مخالفان حجاب بپردازيم.
نخسين اظهار نظر درباره حجاب و پوشش اسلامی در اسفند ۱۳۵۷ به گوش رسيد، روزنامه اطلاعات در شماره ۱۵ اسفند ۱۳۵۷ به انعکاس سخنرانی آيت الله خمينی که در مدرسه فيضيه قم و درباره حدود حجاب انجام شده بود، پرداخت. اين گزارش کوتاه با تيتر «زن در اسلام، حق طلاق دارد» منتشر شد.
آيت الله خمينی در اين سخرانی گفته بود: «زنان اسلامی بايد با حجاب بيرون بيايند نه اينکه خودشان را بزک کنند. کار در ادارات ممنوع نيست اما بايد زنان با حجاب اسلامی باشند.»
آيت الله خمينی همچنين در اين سخرانی گفت: «به من گزارش داده‌اند که در وزارتخانه ها زن‌های لخت هستند و اين خلاف شرع است...»
در فردای اين روز يعنی ۱۶ اسفند ۱۳۵۷ نيز روزنامه اطلاعات خبری را در صفحه يک خود منتشر کرد که تيتر آن بود: «نظر امام درباره حجاب زنان»
بر اساس اين خبر آيت الله خمينی در يک سخرانی ديگر در شهر قم گفته بود که زن های اسلامی عروسک نيستند و کار کردن آنان بايد با حجاب اسلامی باشد.
صدای زنان
اما هنوز يک روز از اظهار نظر صريح آيت الله خمينی در باره ضرورت حفظ حجاب در مکان های دولتی نگذشته بود که روزنامه اطلاعات تيتر يک شماره ۱۷ اسفند خود را به انعکاس سخنان او درباره حجاب اختصاص داد.
تيتر يک روزنامه اطلاعات در اين روز اين بود «انعکاس وسيع نظر امام در مورد حجاب اسلامی»
در صفحه نخست، روزنامه اطلاعات به نقل از شيخ شهاب‌الدين اشراقی داماد آيت الله خمينی و در پاسخ به اينکه برخی، با زنان بی حجاب برخوردهای تندی می کنند و آيا نظر امام به اين شدت است، نوشت: «بايد قوانين اسلام مو به مو به قدر امکان اجرا بشود... معنای حجاب اسلامی هم چادر نيست. خواست امام خمينی اين است که حجاب اسلامی بايد در مملکت رعايت شود و خانم‌ها رعايت حجاب اسلامی را بکنند... معنای اين که خانم‌ها حجاب اسلامی داشته باشند، هيچ گونه تزويدی برای آن‌ها نيست. اين يک حکمی است که رعايتش بر عهده خود خانم‌هاست.»
روزنامه اطلاعات در گزارش بلند ۱۷ اسفند خود همچنين خبر از برپايی تظاهرات اعتراضی عليه حجاب اجباری داد. اين روزنامه نوشت که صبح روز هفدهم ابتدا در دانشکده فنی دانشگاه تهران و پس از آن در خيابان آزادی، کميته برگزاری روز جهانی زن در اعتراض به حجاب اجباری مراسمی را برگزار کرد.
به گزارش روزنامه اطلاعات گردهمايی اعتراضی زنان با دخالت مدافعان حجاب اجباری به خشونت کشيده شد.
همچنين به نوشته اين روزنامه در اين روز بسياری از دانش آموزان دختر دبيرستان های تهران درمدرسه ها و خيابان های پايتخت دست به اعتراض و راهپيمايی زدند.
واکنش دفتر آيت الله خمينی
روز شنبه و پس از اعتراض بسياری از زنان در شهرهای بزرگ ايران روزنامه اطلاعات در شماره روز ۱۹ اسفند خود، اطلاعيه ای دفتر آيت الله خمينی را منتشر کرد.
در اين اطلاعيه آمده بود: «بر اساس خبرهای رسيده، گروه‌های جنايتکار و خيانت پيشه تحت عنوان کميته، مزاحم بانوان محترم شده و به ايشان توهين می‌کنند. مأموران کميته‌های انقلاب موظفند با کمال دقت مراقب باشند و چنين اعمالی را با نهايت شدت جلوگيری کنند....»
روزنامه اطلاعات همچنين در شماره روز ۱۹ اسفند خود خبر داد که صادق قطب زاده از نزديکان آن هنگام آيت الله خمينی در يک سخنرانی درساختمان راديو تلويزيون گفته که «اسلام هيچ وقت در مورد حجاب به زور و تحميل متوسل نمی‌شود و در اسلام اصلا زور وجود ندارد. وظيفه‌ی اسلام ارشاد مردم از طريق توصيه و نصيحت است.» آقای قطب زاده در سخرانی خود گفت: «توصيه‌ی امام در مورد حجاب نه تنها يک مسئله‌ی فقهی که يک امر انقلابی است و زور در آن نيست… آن‌هايی که مزاحم زنان می‌شوند به اسلام و نهضت خيانت می‌کنند.»
به نوشته روزنامه اطلاعات پس از اين واکنش های احتياط آميز به منتقدان حجاب اجباری، در صبج همين روز يعنی ۱۹ اسفند، زنان در دادگستری تهران تجمع اعتراض آميزی عليه حجاب اجباری برگزار کردند که در ادامه جمعی از کارکنان زن راديو تلويزيون ايران نيز به تجمع کنندگان پيوستند.
اين تجمع نيز با دخالت عناصر تندرو موافق حجاب اجباری به درگيری کشيده شد. افراد تندرو مدافع حجاب شعار می دادند «يا روسری، يا تو سری»!
به گزارش روزنامه اطلاعات در تجمع زنان مخالف حجاب اجباری، قطع‌نامه‌ای با ۸ بند صادرشد.
در اين بيانيه عنوان شد: «زنان هم وظايف اجتماعی خود را انجام می‌دهند و پوشش متعارف زنان بايد با توجه به عرف و عادت به تشخيص خود آن‌ها واگذار شود.»
در اين تجمع هما ناطق، استاد دانشگاه نيز بيانيه‌ی سازمان ملی دانشگاهيان را خواند که در آن آمده بود: «ما مخالف حجاب نيستيم، بلکه مخالف تحميل آن هستيم...»
مخالفت طالقانی با حجاب اجباری
تيتريک روزنامه اطلاعات در ۲۰ اسفند ۱۳۵۷ به نقل از آيت الله محمود طالقانی اين بود: «در مورد حجاب اجبار در کار نيست.»
به گزارش روزنامه اطلاعات آقای طالقانی در گفت و گو با راديو و تلويزيون ايران گفت: «حجاب اسلامی حجاب شخصيت و وقار است و هيچ اجباری هم در مورد آن در کار نيست. مسلما نظر امام هم به مصلحت زنان ما و هم خواهران و دختران ماست و هم مطابق با موازين اصول دين مبين اسلام است... حجاب ساخته‌ی من و فقيه و اين‌ها هم نيست، نص صريح قرآن است. آيه‌ی حجاب برای شخصيت دادن به زنان است... آيا اين مانع از آن است که کار اداری داشته باشند؟ نه... اصل مسئله اين است که هيچ اجباری هم در کار نيست و مسئله‌ی چادر هم نيست.»
از ديگر سو به گزارش روزنامه اطلاعات در اين روز مهدی هادوی، دادستان کل انقلاب در بيانيه‌ای مزاحمان خانم‌های بی حجاب را ضد انقلاب دانست و مزاحمت برای آن‌ها را «مخالف منويات امام خمينی» اعلام کرد. همچنين آيت الله ربانی شيرازی در پيامی که در روزنامه اطلاعات «تاکيد اسلام [بر حجاب] ناشی از ارزشی است که برای طبقه‌ی بانوان قائل شده... زنان در انتخاب نوع حجاب آزادند، ازهرگونه ابزار خشونت نسبت به بانوان احتراز کنيد.»
در روز ۲۰ اسفند ۱۳۵۷ روزنامه اطلاعات با انتشار بيانيه ی سازمان چريک های فدايی خلق ايران به نقل از اين سازمان سياسی نوشت که رفتار ضد انقلابی مرتجعان درباره زنان محکوم است.
همچنين علی اصغر حاج سيد جوادی، نويسنده، در مقاله‌ای با عنوان «نه استالين، نه سلطان سعيد بن تيمور» در روزنامه‌ی اطلاعات نوشت: «اين دستور که زن‌ها بايد حجاب اسلامی بپوشند [به] نتيجه‌ای جز افزايش نارضايتی و سرخوردگی از انقلاب از طرف مردم و افزايش درگيری بين مردم و مأموران کميته‌ها نمی‌رسد.» به نوشته او: «اين که اصول و فروع دين اسلام را کسی جز روحانيون و عالمان دين نمی‌تواند و نبايد بفهمد و تفسير کند...، هيچ گونه پايه‌ی عقلی و منطقی ندارد و هدف اساسی آن چيزی جز تمرکز قدرت مذهبی در دست گروهی خاص نيست... اگر منظور از حجاب اجبار در پوشيدن چادر و استعمال روسری است در اين صورت به افراد غير مسئول و يا کسانی که اکنون خود را در شهرهای ايران مسئول تأمين نظم می‌دانند اجازه می‌دهد که به بهانه‌ی اين دستور دست به اعمال خشونت نسبت به زن‌ها بزنند.»
مدارا با مخالفان
روزنامه اطلاعات روز ۲۱ اسفند ۱۳۵۷ در خبری با عنوان «نظر آيت الله طالقانی درباره حجاب صحيح است» نوشت که امام خمينی امروز در ديدار با خبرنگاران خارجی، در پاسخ به يک خبرنگار زن فرانسوی که درباره‌ی مسئله‌ی حجاب و اعتراض زنان ايرانی پرسيد، پاسخ داد: «همان نظراتی که آقای آيت الله طالقانی فرمودند، مورد نظر من و صحيح است.»
در اين روز صادق قطب زاده سرپرست راديو و تلويزيون ملی، نيز به ميان دختران دبيرستانی معترض به سانسور که مقابل ساختمان تلويزيون تجمع کرده بودند، رفت.
به گزارش روزنامه اطلاعات، آقای قطب زاده در اين تجمع گفت: «ما اجازه نمی‌دهيم به اقليت ظلم شود اما اجازه نمی‌دهيم اقليت به ديگران که حجاب دارند تهمت‌هايی بزنند.»
او همچنين درباره‌ی پخش نشدن فيلم بانوان معترض به حجاب اجباری از تلويزيون گفت که فيلم‌ها برای نمايش آماده نبوده است. معترضين می‌گفتند تنها بخش کوتاهی از تجمع که در آن شعار «درود بر خمينی، سلام بر آزادی» بوده، از تلويزيون پخش شده است.
به گزارش روزنامه اطلاعات، در اين روز همچنين قضات و وکلای زن دادگستری در بيانيه‌ای از آيات عظام و دولت موقت مهدی بازرگان که «با درايت سياسی و انقلابی خود» عدم اجباری بودن حجاب را اعلام کردند، تشکر کردند و مسئله‌ی تحميل حجاب را پايان يافته تلقی کردند.
مقاومت ها ادامه دارد
روزنامه اطلاعات در شماره ۲۲ اسفند ۱۳۵۷ خود نوشت که گروهی از زنان در مخالفت با حجاب اجباری در دانشگاه تهران تجمع کردند. در مقابل هم عده‌ای از دانشجويان مسلمان به مخالفت با اجتماع زنان شعار می‌دادند.
در اين برنامه زنان شاغل در اداره های مختلف و دانش آموزان دختر دبيرستانی حضور داشتند.
اين در حاليست که به نوشته روزنامه اطلاعات مراسم راهپيمايی زنان در اين روز در مخالفت با تحميل حجاب که قرار بود از دانشگاه تهران به سمت ميدان آزادی برگزار شود، لغو شد.
همچنين روز ۲۲ اسفند ۱۳۵۷ در تبريز عده‌ای از راهپيمايی اعتراض آميز دختران دانش آموز و دانشجو و زنان شاغل جلوگيری کردند و چند تير هوايی شليک شد و زنان نيز در خيابان متحصن شدند. به گزارش روزنامه اطلاعات در برخی ديگر از شهرهای ايران از جمله بندرعباس نيز بسياری از دختران و زنان در مخالفت با حجاب اجباری راهپيمايی کردند.
اما روز چهارشنبه، ۲۳ اسفند ۱۳۵۷ روزنامه اطلاعات، خبر داد که سازمان مجاهدين خلق ايران در بيانيه‌ای اعلام کرده: «حجاب چيزی نيست جز کوششی اجتماعی به خاطر رعايت و حفظ سلامت اخلاقی جامعه... و ما مطمئنيم که خواهران و برادران انقلابی ما... اين ضرورت را به بهترين وجه رعايت نموده و خواهند نمود؛ لذا هر موضع گيری خصمانه برای تحميل جبری هر شکلی از حجاب بر زنان اين ميهن... نامعقول و نامقبول است...»
اما در همين روز و از ديگر سو زنان طرفدار حجاب اسلامی در تهران در اطلاعيه‌ای، زنان را به شرکت در يک گردهمايی در روز جمعه ۲۵ اسفند دعوت کردند. در اين اطلاعيه آمده بود: «هم‌وطن متعهد و مسلمان؛ به منظور دفاع از حجاب اسلامی و همچنين به خاطر تاييد و تقدير از تلاش‌های خستگی ناپذير آقای صادق قطب زاده منتخب امام در برابر عناصر ناآگاه و عوامل ضد انقلاب در روز جمعه ۲۵ اسفند از ساعت دو بعد از ظهر در خيابان جام جم با شرکت خود در اين گردهمايی رشد اخلاقی، مذهبی و تداوم روحيه‌ی انقلابی خود را نشان می‌دهيم.»
گلايه بازرگان و حمله به فرزانه تأييدی
اما روز پنجشنبه ۲۴ اسفند ماه مهدی بازرگان، نخست وزير ايران در پيامی تلويزيونی گفت: «می‌روند دايما پشت گوش آقا می‌خوانند که در وزارت خانه‌ها زن‌های لخت هستند و در کاخ‌های فرعونی زندگی می‌کنند. اين گرفتاری هميشه بوده، در اين گيرودار گرفتاری‌ها و مسائل و مصائب چه موضوعات فرعی را پيش می‌کشند.»
«فرزانه تأييدی» بازيگر سرشناس سينما روز ۲۷ اسفند ۱۳۵۷ در گفت و گو با روزنامه اطلاعات گفت: «روز شنبه چند جوان ماجراجو با قيچی به من حمله کردند و قصد داشتند موی سرم را بتراشند. مردم به کمک من شتافتند و رهايم کردند. با توجه به اين که من روسری هم به سر داشتم، معلومست که اين عناصر قصد لطمه زدن به نهضت انقلابی داشتند و دولت بايد شديدا با چنين عواملی مبارزه کند.»
در همين روز نورعلی تابنده، وکيل دادگستری نيز در مقاله‌ای با انتقاد از انتخاب روز ۱۷ اسفند به عنوان روز زن نوشت: «امام خمينی بارها تصريح فرمود که حجاب مذهبی در همين حد است و اگر غير از آن بود، در همان ايام صريحا می‌فرمود. زيرا ديديم که ايشان در بيان حقايق و احکام دين و ارائه‌ی راه ارشاد، هيچ تساهل ندارند... آيا طرد آثار شوم اختناق و ترک عادتی که مسير زندگی آينده است، تحميل است؟... در هيچ جای دنيا افراد حق ندارند نيمه عريان به خيابان بيايند و مقررات و عرف ملت حداقل پوشش را تحميل می‌کند... برای ملت ايران که اکثريت قريب به اتفاق آن مسلمان هستند، اين حداقل، همان است که به عنوان پوشش اسلامی عرضه می‌شود. همه‌ی مملکت که تهران نيست و همه‌ی تهران هم که اين بانوان معترض نيستند...»
مکارم شيرازی: اجبار محکوم است
روز دوشنبه ۲۸ اسفند آيت الله مکارم شيرازی در مقاله‌ای در روزنامه‌ی اطلاعات، نوشت: «رهبر انقلاب يک حکم مسلم اسلامی را در شکل يک نصيحت بيان کرد... آن‌ها فکر می‌کردند سوژه‌ی خوبی به دست آورده‌اند، ناگهان به آن دامن زده و شروع به سم پاشی کردند. مسئله منحصر به حجاب نيست و ما در آينده نيز با اين گونه صحنه‌های ضد انقلابی... روبرو هستيم... توسل به خشونت و اجبار و اکراه در مقررات اسلامی محکوم است... آن‌ها که با مقالات تحريک آميز سعی می‌کردند اين مسئله را بزرگ کنند، حداقل ناآگاهانه تحت تأثير دشمنان قرار گرفتند... »
به گواهی روزنامه اطلاعات چاپ تهران پس از اين اظهار نظرها و اعلام مواضع درباره حجاب اسلامی بود که نوروز ۱۳۵۸ از راه رسيد، اما موضوع حجاب و چگونگی آن با پايان سال ۱۳۵۷ و آغاز نخستين بهار پس از انقلاب، پايان نگرفت. بنيانگذار نظام نوپای جمهوری اسلامی پس از اظهار نظر اسفند ۵۷ درباره لزوم رعايت حجاب و پوشش اسلامی تا تير ماه ۱۳۵۹ ديگر موضع مشخصی اعلام نکرد.
تا اينکه به گواهی تاريخ در تيرماه ۱۳۵۹ او در يک سخنرانی تند، از ابوالحسن بنی صدر رييس جمهوری ايران خواست تا سريعا اداره های دولتی را اسلامی کند.
بعد از اين سخنان از صبح شنبه ۱۴ تيرماه ۱۳۵۹ ورود زنان بی‌حجاب به اداره های دولتی ممنوع شد اين رويه تا سال ۱۳۶۱ تثبيت شد. تا اينکه سرانجام مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۶۳ قانون مجازات اسلامی را به تصويب رساند. به موجب اين قانون هرکس در معابر عمومی حجاب را رعايت نمی کرد، به ۷۲ ضربه شلاق محکوم می شود. قانونی که هنوز هم در ايران پابرجاست.
