۳۵ سال پیش در یک‌شنبه‌ای پاییزی در سیزدهم آبان ۱۳۵۸ گروهی از دانشجویان انقلابی که خود را دانشجویان پیرو خط امام می‌نامیدند، از دیوار سفارت آمریکا در تهران بالا رفتند و ده‌ها کارمند این سفارت را به‌گروگان گرفتند. واقعه‌ای که به گفته خود این دانشجویان قرار نبود بیش از دو یا سه روز طول بکشد اما همانطور که زمان گروگانگیری بیشتر از آنچه خود دانشجویان پیش‌بینی کرده بودند، طول کشید، تاثیرهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن بر ایران حتی تا همین امروز هم باقی مانده است.
بحران گروگانگیری که چند ماه بعد از انقلاب اسلامی رخ داد، نقطه پایانی بر روابط دیپلماتیک ایران و آمریکا بود.
به گزارش سرویس رادیو و تلویزیون‌های عمومی آمریکا، پی‌بی‌اس، بحران گروگانگیری سفارت آمریکا در تهران از زمان جنگ جهانی دوم تا آن زمان، تنها واقعه‌ای بود که در رسانه‌ها و مطبوعات جهان بیشترین توجه را از آن خود کرده بود.
در سی و پنجمین سال حادثه گروگانگیری سفارت آمریکا، رادیو فردا به بررسی علل و ریشه‌های این واقعه، آنچه در ۴۴۴ روز گروگانگیری گذشت و تاثیرات بین‌المللی و داخلی آن بر ایران و منطقه پرداخته است.
در بخش پیش به تاثیرات داخلی و خارجی گروگانگیری سفارت آمریکا بر ایران پرداختیم.
۸ بهمن ۱۳۵۸ شش کارمند سفارت آمریکا که هنگام حمله به سفارت این کشور در تهران، فرار کرده و در خانه‌های دیپلمات‌های کانادایی پنهان شده بودند، از ایران گریختند.
در سال ۱۹۹۷، برابر با ۱۳۷۶ خورشیدی بر اساس اسنادی که سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا فاش کرد، مشخص شد که سی‌آی‌ای هم برای فرار ۶ دیپلمات آمریکایی با سفارت کانادا در تهران همکاری کرده بود.
اوایل اسفند ۱۳۵۸ کمیسیون حقیقت‌یاب سازمان ملل به تهران رفت تا درباره وضعیت گروگان‌ها تحقیق کند.
در فروردین سال ۱۳۵۹ شاه از پاناما به مصر بازگشت.
۱۸ فروردین ماه ۵۹ جیمی کارتر، رییس‌جمهوری وقت آمریکا روابط دیپلماتیک با ایران را قطع و تحریم‌های بیشتری علیه ایران اعمال کرد. او همچنین از ایران خواست دیپلمات‌های آمریکایی را آزاد کند.
بعد از آن‌که تحریم‌های اقتصادی و قطع‌نامه‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران منجر به آزادی گروگان‌ها نشد، رییس‌جمهوری آمریکا تصمیم گرفت برای آزادی گروگان‌ها از طریق عملیات نظامی اقدام کند.
دوم اردیبهشت ۵۹ صلیب‌سرخ از گروگان‌ها بازدید کرد. معصومه ابتکار از دانشجویانی که در گروگانگیری سفارت آمریکا نقش موثری داشت در کتاب خود به نام «تسخیر» نوشته که صلیب سرخ برای مطلع شدن از وضعیت گروگان‌ها و محل نگهداری آنها و گزارش آن به آمریکا به ایران سفر کرده بوده.
عملیات پنجه عقاب معروف به طبس
۵ اردیبهشت‌ماه ۱۳۵۹ هشت نفر از نیروهای نظامی آمریکایی معروف به نیروهای دلتا که برای نجات گروگان‌ها به ایران آمده بودند، کشته شدند. عملیات «پنجه عقاب» که بعدها به عملیات طبس معروف شد، از نخستین عملیات نیروهای دلتا بود.
در هنگام اجرای عملیات با ورود نیروهای آمریکایی به حریم هوایی ایران، یکی از هلی‌کوپترها در ۱۲۰ کیلومتری راور کرمان دچار نقص فنی شده و به اجبار فرود آمد.
سرنشینان آن به هلی‌کوپتر دیگری منتقل شدند و آن هلی‌کوپتر هم دچار نقص فنی شده و به ناو هواپیمابر آمریکا در خلیج‌فارس باز گشت. ۶ هواپیما و ۶ هلی‌کوپتر دیگر خود را به طبس رسانده و در تاریکی شب فرود آمدند. در حین سوخت‌گیری یکی دیگر از هلی‌کوپترها دچار نقص فنی شد. جیمی کارتر، رییس‌جمهوری آمریکا با شنیدن این خبر دستور بازگشت نیروها را داد اما هنگام برخاستن هواپیماها و هلی‌کوپترها توفان شن آغاز شد و یک هواپیمای سی۱۳۰ و یک هلی‌کوپتر سی‌اچ۵۳ با هم برخورد کرده و هردو آتش گرفتند.
قرار بود این نیروها از طبس به تهران بروند و در ورزشگاه امجدیه سابق که به شیرودی معروف است، فرود بیایند و سپس به سفارت آمریکا حمله کرده و گروگان‌ها را آزاد کنند و دوباره به طبس رفته و ازآنجا با هواپیما از ایران خارج شوند.
هنری پرکت، مسوول میز ایران در وزارت‌خارجه آمریکا در زمان گروگانگیری:«من فکر می‌کردم که تعدادی از افراد در این عملیات جان خود را از دست می‌دهند و عملیات موفق نخواهد شد. بنابراین چون وزارت‌خارجه مخالف این ایده بود، وزارت دفاع و سی‌آی‌ای ما را در این عملیات مشارکت ندادند. »
هنری پرکت، مسوول میز ایران در وزارت‌خارجه آمریکا در زمان گروگانگیری سفارت آمریکا که از مخالفان عملیات نجات گروگان‌ها بود درباره عملیات طبس و چگونگی انجام آن به رادیو فردا می‌گوید:« وزارت دفاع و سی‌آی‌ای عملیات نجات را طراحی کردند. ما در وزارت‌خارجه آمریکا، من و دیگر همکاران مخالف عملیات نجات بودیم. زیرا فکر می‌کردیم که این عملیات نتیجه‌ای نخواهد داشت. ما فکر نمی‌کردیم که در کشور بزرگی مثل ایران بشود که گروهی کوچک وارد شوند و عملیاتی انجام دهند. ما اطلاعات مشخصی از گروگان‌ها نداشتیم. من فکر می‌کردم که تعدادی از افراد در این عملیات جان خود را از دست می‌دهند و عملیات موفق نخواهد شد. بنابراین ما در این عملیات درگیر نشدیم و وزارت دفاع و سی‌آی‌ای چون وزارت خارجه مخالف این ایده بود، ما را در این عملیات مشارکت ندادند. ما درباره عملیات نجات طبس بعدا شنیدیم. تعدادی از افراد دخیل در این عملیات هم جان خود را از دست دادند.»
جیمی کارتر، رییس‌جمهوری وقت آمریکا که دستور اجرای عملیات طبس را صادر کرده بود، بعد از شکست این عملیات در یک سخنرانی گفت که این عملیات یک عملیات بشردوستانه بوده و علیه ایران یا مردم ایران برنامه‌ریزی نشده بود.
آقای کارتر در این سخنرانی گفت:« هیچ درگیری یا مقابله‌ای نبود. با تاسف زیاد باید بگویم که هشت نفر از نیروهای آمریکایی در برخورد دو هواپیما کشته شدند و هفت نفر آمریکایی دیگر در این حادثه زخمی شدند. نیروهای ما سریع از ایران خارج شدند و کسانی که زخمی شده بودند، تحت معالجه قرار گرفتند و انتظار می‌رود همه آنها بهبود یابند. هیچ‌یک از مقام‌های ایرانی تا چند ساعت بعد از خروج نیروهای آمریکایی از ایران، از این عملیات خبر نداشتند. تیم عملیاتی ما و من می‌دانستیم که این عملیات خطرناک و سخت است. همه این افراد داوطلب بودند و به مقدار زیادی آموزش دیده بودند. »
منصور فرهنگ، سفیر سابق ایران در سازمان ملل:«تعهد کارتر به حقوق‌بشر و سلامت دیپلمات‌های آمریکایی بسیار انسانی و قابل تقدیر بود ولی انگیزه سیاسی او و حزب دموکرات را هم نمی‌شود در عملیات طبس نادیده گرفت.»
منصور فرهنگ، سفیر سابق ایران در سازمان ملل درباره اینکه چرا جیمی کارتر رییس‌جمهوری وقت آمریکا دستور داد که نیروهای آمریکایی برای نجات گروگان‌ها وارد ایران شوند، می‌گوید:« دولت آمریکا وقتی امیدش از اینکه از راه دیپلماسی و مذاکره بتوانند گروگان‌ها را آزاد کند، قطع شد، دست به عملیات نجات زد. آن سال، سال مبارزات انتخاباتی در آمریکا بود. حزب دموکرات با حزب جمهوری خواه رقابت می‌کرد و گروگانگیری بعنوان ضعف دولت کارتر قلمداد می‌شد. بیشتر تحلیلگران آن دوره معتقدند علت شکست کارتر در انتخابات سال ۱۹۸۰ گروگانگیری بود. کارتر می‌دانست که این نقطه ضعفی برای اوست و میخواست از این موضوع جلوگیری کند. او دست به قمار زد و اگر می‌توانست گروگان‌ها را آزاد کند، تغییری اساسی در مبارزات انتخاباتی آمریکا ایجاد می‌کرد. تعهد کارتر به حقوق‌بشر و سلامت دیپلمات‌های آمریکایی بسیار انسانی و قابل تقدیر بود ولی انگیزه سیاسی او و حزب دموکرات را هم نمی‌شود در عملیات طبس نادیده گرفت.»
واکنش ایران به عملیات طبس
به‌دنبال انجام عملیات نجات و شکست آن دانشجویان بیم آن را داشتند که آمریکا بدنبال عملیات دیگری باشد. معصومه ابتکار، از دانشجویان گروگان‌گیر در کتاب تسخیر می‌نویسد که پس از واقعه طبس گروگان‌ها به خانه‌های امن در شمال تهران، اصفهان، قم، تبریز، مشهد، جهرم، یزد، محلات، شیراز و خرم‌آباد منتقل شدند.
آیت‌الله خمینی در واکنش به عملیات طبس:« چه کسی این هلی‌کوپترهای آقای کارتر را که می‌خواستند به ایران بیایند ساقط کرد؟ ما ساقط کردیم؟ شن‌ها ساقط کردند. شن‌ها مامور خدا بودند. قوم عاد را باد از بین برد. باد مامور خداست. لکن ما نباید مغرور شویم. تمام قدرت، قدرت خداست.»
درباره دلایل شکست عملیات نیروهای دلتا در طبس نظرات متفاوتی وجود دارد. توفان شن، فرسوده بودن هواپیماها و هلی‌کوپترها، انتخاب خدمه پروازی کم‌تجربه از نیروی تفنگداران دریایی برای خلبانی هلی‌کوپترها و کم بودن تعداد هلی‌کوپترها از جمله این دلایل اعلام شده. آیت‌الله خمینی اما شکست عملیات نجات را هدیه‌ای از جانب خدا دانست و در اردیبهشت ۵۹ گفت:« چه کسی این هلی‌کوپترهای آقای کارتر را که می‌خواستند به ایران بیایند ساقط کرد؟ ما ساقط کردیم؟ شن‌ها ساقط کردند. شن‌ها مامور خدا بودند. قوم عاد را باد از بین برد. باد مامور خداست. لکن ما نباید مغرور شویم. تمام قدرت، قدرت خداست.»
روزنامه کیهان چاپ تهران در روز هفتم اردیبهشت‌ماه به نقل از فرمانده نیروی هوایی ایران از شرکت گروهی از افسران ارتش شاهنشاهی در عملیات طبس خبر داد.
سایروس ونس، وزیر خارجه آمریکا در اعتراض به دستور جیمی کارتر، رییس‌جمهوری وقت آمریکا برای انجام عملیات طبس از سمت خود استعفا کرد. او حتی منتظر نتیجه عملیات نماند و استعفای خود را به محض صدور دستور آغاز عملیات اعلام کرد.
آقای ونس معتقد بود که عملیات طبس بسیار خطرناک است. بر اساس اسنادی که بعد از گروگانگیری منتشر شد، آقای ونس با پذیرفتن شاه درآمریکا برای انجام معالجات هم مخالف بود.
به‌دنبال شکست عملیات طبس، دستور انجام عملیات دیگری هم صادر شد که این عملیات هرگز اجرا نشد. آیت‌الله خمینی در همان روزها اعلام کرد جمهوری اسلامی ایران به آمریکا اجازه دخالت نظامی در ایران را نخواهد داد.
( در بخش بعدی به تشکیل مجلس شورای اسلامی، ترکیب آن و جنگ ایران و عراق می‌پردازیم. برنامه چهارصد و چهل و چهار روز هر روز ساعت ده و نیم‌شب، ده و نیم صبح، دو و نیم بعدازظهر و پنج و نیم عصر به‌وقت تهران از رادیو فردا پخش می‌شود.)