کلاف سردرگم دانشگاه آزاد

دعوا در مجلس ایران بالا گرفته است. دعوا بر سر سرنوشت دانشگاه آزاد. جدال لفظی به ویژه میان علی مطهری، نماینده اصول گرای منتقد دولت و روح الله حسینیان، نماینده حامی دولت، بارزترین نمونه آشکار شدن این دعوا در رسانه های حکومتی ایران است.

معمولاً رئیسان مجلس شعارهای ناراضیان در کوچه وخیابان را در صحن مجلس مطرح نکرده اند. اما این بار علی لاریجانی ترجیح داد برای انتقاد از سازمان دهندگان تظاهرات جوانان بسیجی حامی دولت در برابر مجلس در هفته گذشته، تک تک شعارهای آنان را با صدای خود تکرار کند: «وای بر این مجلس جاسبی گرا، مجلس بی کفایت، حمایت حمایت، وکیل جاسبی گرا استعفا استعفا، مجلس اشرافیت مایه ننگ ملت، نماینده جاهل نمی خواهیم نمی خواهیم، خانه ملت ننگ ملت، مجلس بی ولایت تعطیل باید گردد، مرگ بر منافق، مافیای مجلس پیوندتان مبارک. تابلوی کیف انگلیسی را هم برای توهین به مجلس آوردند. این مجلس را متهم به کیف انگلیسی می کنید؟ این مجلس را متهم به بی ولایتی و تهدید به تعطیلی می کنید؟ این مجلس خمینی است. این مجلس خامنه ای است. آن مراکزی که این تجمعات را شکل می دهند، به رفتار خود توجه کنند.»

اختلاف نظر بر سر مدیریت دانشگاه آزاد است و حفظ استقلال نسبی آن از دولت یا برعکس چیره شدن دولت بر درآمد، مدیریت و امکانات دانشگاه آزاد. اختلاف نظری که سابقه آن به اولین دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد باز می گردد. زمانی که او مصمم شد دولت را ناظر بر امور دانشگاه آزاد کند. حتی تصمیم اولین هیات موسس دانشگاه آزاد در مورد وقف این دانشگاه در سال ۱۳۸۸ هم سبب نشد که دولت از تصمیم خود صرف نظر کند. تا جایی که شورای عالی انقلاب فرهنگی وارد کار شد و با برکناری میرحسین موسوی از هیات موسس دانشگاه آزاد و انتصاب حامیان دولت در این هیات پیگیر تغییراتی در مدیریت دانشگاه آزاد شد.

یکی از هواداران دولت در برابر مجلس

مصوبه اخیر شورای عالی انقلاب فرهنگی بر پیچ و تاب این تحول افزود و این شورا مرجع نهایی تعیین رئیس جدید دانشگاه آزاد شد. اقدامی که به باور آگاهان سیاسی ایران، عبدالله جاسبی، رئیس دانشگاه آزاد از زمان تاسیس آن را هدف می گرفت. با اینکه این چهره شاخص نظام و نامزد چند دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران، تنها فرد از چهره های مورد اعتماد اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس توامان مجمع تشخیص مصلحت نظام و مجلس خبرگان رهبری بود که سال گذشته در مراسم تنفیذ حکم دومین دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد شرکت کرد.

مجلس در ابتدا در مورد مصوبه اخیر شورای عالی انقلاب فرهنگی موضع گیری نکرد. اما کوشش نمایندگان منتقد دولت سبب شد، در هفته گذشته، مجلس با مصوبه ای تصمیم این شورا را لغو کند. اقدامی که تظاهرات یادشده جوانان بسیجی را در پی داشت و موجب شد مجلس با قید یک فوریت بررسی مجدد مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی را در دستور کار خود قرار دهد.

دعوا بر سر مدیریت دانشگاه آزاد تا چه حد آموزشی، تا چه حد اقتصادی و تا چه حد سیاسی است؟ میهمانان این هفته برنامه دیدگاه ها: سعید پیوندی، استاد جامعه شناسی دانشگاه پاریس ۸ و کارشناس آموزش عالی و باز در پاریس محمدعلی توفیقی، عضو سابق شورای مرکزی سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی و در واشینگتن رسول نفیسی، استاد جامعه شناسی دانشگاه استریر، از جمله به این پرسش ها پاسخ می گویند.

• آقای پیوندی، از سابقه مناسبات دولت و هیات امنای دانشگاه آزاد بگویید. در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی هم، مصطفی معین، وزیر آموزش عالی و تحقیقات و فن آوری معتقد بود باید دولت نظارت داشته باشد بر کار دانشگاه آزاد. ماهیت دخالتی که مد نظر دانشجویان بسیجی و دولت احمدی نژاد است، اکنون چیست؟

سعید پیوندی: از هنگام شروع به کار دانشگاه آزاد در ۱۳۶۱ با سه هزار دانشجو تا الان که یک و نیم میلیون دانشجو در این دانشگاه درس می خوانند، با سه رفتار متفاوت با این دانشگاه مواجه بودیم. در دوره آقای رفسنجانی، تقریباً می شود گفت دانشگاه آزاد با دست باز هر کار دلش می خواست می کرد برای اینکه یک نوع حمایت کامل دولت را داشت و یک نوع اعتماد متقابل بین دولت و دانشگاه آزاد وجود داشت. در دوره آقای خاتمی بحث بر سر نظارت بر کیفیت دانشگاه آزاد مطرح شد برای اینکه رشد بی در و پیکر دانشگاه آزاد و رقابتش با بخش دولتی این پرسش را در مورد به خصوص کیفیت آموزشی و یا نقش پژوهش در دانشگاه آزاد مطرح می کرد. و بالاخره در دوره جدید از پنج سال پیش ما شاهد این هستیم که دولت آقای احمدی نژاد اساساً کار زیادی به کیفیت آموزشی و بحث آموزشی دانشگاه آزاد ندارد و به نفع سیاسی و نفوذ این دانشگاه به امکانات مالی و نقشی که مسئولان دانشگاه معمولاً با جناح های دولت در داخل حکومت دارند، بیشتر توجه کرده و به درگیری اخیر هم باید بیشتر از همین زاویه توجه کرد.

• آقای توفیقی، نظر شما چیست؟ مبنای اختلاف نظری که در مجلس بروز کرد تا چه حد دغدغه های فرهنگی آموزشی است و تا چه حد منافع اقتصادی و دعوای جناحی؟

محمدعلی توفیقی: دعوای موجود به هیچ وجه نمی تواند مبنای آموزشی داشته باشد. یعنی به فرض آقایان دلشان سوخته باشد برای وضعیت آموزش مملکت و یا ارتقاء وضعیت آموزش و یا کیفیت تولید علم را بخواهند دنبال کنند. اصل دعوا بر می گردد به منابع سرشار مالی و بی حساب و کتاب که در اختیار دانشگاه آزاد هست و این ثروت می تواند در حوزه قدرت اثرگذاری داشته باشد. دانشگاه آزاد به روایتی ۱۲۵ هزار میلیارد تومان یا ۱۲۵ میلیارد دلار ثروت برای آن تخمین می زنند که با توجه به ارتباطات گسترده ای که با طیف دانشجو و جوانان این نهاد دارد، اینها دچار هراس و وحشت شدند.

مخصوصاً در جریان انتخابات ریاست جمهوری دهم، عملاً دانشگاه آزاد یک گرایشی را برخلاف احمدی نژاد و طبیعتاً بر خلاف رهبر جمهوری اسلامی از خود نشان داد و همین موضوع زمینه این را فراهم کرد که امروزه این هراس و وحشت در دل حاکمان به وجود بیاید که اگر یک نهادی به این مهمی و با این دایره اثرگذاری قرار باشد از پیکره و جاذبه ولایت فقیه خارج شود، می تواند خطرات جدی را متوجه استبداد دینی موجود بکند. اصلاً موضوع آموزشی نیست. اگرچه ریشه های اقتصادی دارد، هدف آن متمرکز کردن بیشتر قدرت به نفع رهبری و جناح حاکم به حساب می آید.

• آقای نفیسی، درجه اهمیت سیاسی این اختلاف نظر برای سمت و سو دادن به آرایش سیاسی جناح های جمهوری اسلامی ایران تا چه حد است؟

رسول نفیسی: مقدمتاً اجازه بدهید عرض کنم که دانشگاه آزاد یک نقش بسیار مثبت در ایران دارد که مورد توجه قرار نگرفته و آن کمک کردن به ملت سازی است. به این معنا که چون این دانشگاه دارای ۳۵۷ شعبه در شهرک های مختلف ایران است و دانشجویان از اقصا نقاط ایران به جاهای مختلف برای ثبت نام می روند و فرض کنید دانشجوی کرمانی با دانشجوی زنجانی مخلوط می شود، و اینها همدیگر را ملاقات می کنند، اولاً یک تاثیر مثبتی روی شهرک ها و دهاتی دارد که این دانشگاه ها در آن تاسیس شده اند و دوم اینکه ملت ایران را با هم آشنا می کند و سوم اینکه امکانات تحصیلی برای یک میلیون و ۴۰۰ هزار دانشجو که احتمالاً نمی توانستند به دانشگاه های دولتی راه پیدا کنند، ایجاد می کند. برای همین، نقش بسیار مثبت این دانشگاه را به هیچ وجه نباید از نظر دور داشت.

دوم اینکه از روز اولی که احمدی نژاد رئیس جمهور ایران شد، معلوم بود که شاخ و شانه می کشد برای دانشگاه آزاد و این را من در قاموس سیاست های خود احمدی نژاد نمی بینم. چون باید توجه کرد که احمدی نژاد در حتی یک زمانی رئیس ستادهای انتخاباتی آقای رفسنجانی بود. رقابت بین رفسنجانی و خامنه ای است و آقای خامنه ای می خواهد به هر وسیله ای شده، رفسنجانی را به کلی از صحنه خارج کند و دانشگاه آزاد که از روز اول گفته می شد برای تامین بودجه برای هیات موتلفه تاسیس شده، یک پایگاه بسیار مهمی است برای آقای رفسنجانی و برای تامین بودجه برای فعالیت های ایشان و برای تامین نظر و حمایت حتی گفته می شد که در انتخابات این دانشگاه نقش موثری در حمایت از جناح ایشان داشت.

بنابراین موضوع دانشگاه آزاد موضوع کوچکی نیست و از روز اول احمدی نژاد در صدد خارج کردن این دانشگاه از دست رفسنجانی بوده که با یک مانوور این دانشگاه را وقف کردند که نتوانند جاسبی را از ریاست آن خلع کنند. شورای عالی انقلاب فرهنگی قانون گذاشت. مجلس مخالفت کرد. و این نشان دهنده اهمیت این است در ایران. ولی در کنار این، چیزی که به نظر من مهم است و در حال شکل گرفتن است، آگاهی جناح داخل حکومت است به خطری که در حال بروز است. و آن خطر این گروه های خیابانی است.

مثلاً گروهی که خودش را جنبش عدالتخواه می نامد و در مقابل مجلس شروع کرد به اعتراض، این گروه های نیمه فاشیستی جناح های داخل حکومت را هم ترسانده و ما می بینیم این هراسی که اینها دارند از گروه های نیمه فاشیستی، باعث شد که مجلس یک اتحادی پیدا کند و جناح عمل گرا و جناح محافظه کار با هم نزدیک شوند و حمایت کنند از رفسنجانی و آخر عاقبت این گروه ها حتی ممکن است که به جاهایی بکشد که خود آنها هم که اینها را هدایت می کنند، چندان از آن راضی نباشند.

• آقای پیوندی، از نظر تاریخ سی ساله جمهوری اسلامی ایران، اینگونه دعواهایی که به مناسبات توامان سیاسی آموزشی مربوط می شود، که از انقلاب فرهنگی شروع شد، چگونه حل شده و این یکی چگونه حل می شود؟

این دعوا بر سر دانشگاه آزاد بعد از اختلافی که بر سر انقلاب فرهنگی در دهه ۶۰ وجود داشت، عملاً شاید مهمترین حادثه ای باشد که ما با آن مواجه شده ایم. هرچند که بر خلاف آن حادثه در این جریان دانشجوها و استادان نقش خیلی فعالی ندارند و بیشترین نقش در راس هرم قدرت است. بین مجلس، شورای نگهبان، گروه های فشار و دولت. تا حدودی به خاطر همین هم بعد آموزشی را به کلی باید از این بحث خارج کرد برای اینکه اساساً اینها را باید در چرخه دعوای قدرت دید.

اما در کنار بحث هایی که شد می خواستم اضافه کنم دانشگاه آزاد فقط به دلایل مالی و حمایت سیاسی از آقای رفسنجانی مورد غضب قرار نگرفته و شیوه کار دانشگاه آزاد آشکارا در مقابل دانشگاه های دولتی قرار دارد. یعنی دانشگاه‌های دولتی که در گذشته از فضای بهتری برخوردار بودند در این پنج سال به تدریج فضایشان بسته‌تر شده و فشار بر استادان و دانشجویان بیشتر شده، امکانات کار علمی و کار آزادانه پژوهشی در آن خیلی کمتر شده در حالی که در مقابل آن دانشگاه آزاد میدان زیادتری به استادان داده و برای همین هم با سختگیری‌های کمتری در دانشگاه آزاد مواجه هستیم و هم با فضای بهتری برای کار که خیلی از استادان کنار گذاشته شده یا مورد غصب قرار گرفته شده بخش دولتی هم روی می آورند به این دانشگاه.

از این نظر هم می شود گفت برای دولت احمدی نژاد تحمل دانشگاه آزاد در شکل کنونی اش، غیرقابل قبول است. آن فشارهایی که وزارت علوم و دولت می توانند به دانشگاه دولتی بیاورند، به هیچ وجه نمی توانند به دانشگاه آزاد وارد کنند. این موضوع بحثی است که نباید از بعد سیاسی آموزشی دور بماند.

• آقای توفیقی، آیا این اختلاف نظری که در مجلس بروز کرد، موجب شد که جناح عمل گرا، یعنی آنهایی که با آقای هاشمی رفسنجانی و کارگزاران سازندگی شناسایی می شوند، نزدیک تر شوند به جناح محافظه کار که با علی لاریجانی و حتی حزب موتلفه اسلامی شناسایی می شوند؟ در این مدت یک ساله شاهد این بودیم که آقای علی مطهری یک صحبت هایی در موازات پیشنهادهایی که آقای هاشمی رفسنجانی در نماز جمعه ۲۶ تیرماه کرده بود، کردند ولی شاهد یک اقدام کلی نبودیم. آیا این شرایط دارد عوض می شود؟

محمدعلی توفیقی: در این که در خود اصول گرایان شکاف ها و اختلافاتی وجود دارد، تردیدی نیست. همین مصوبه اخیر که در مجلس به تصویب رسید، نشان داد که بخشی از اصول گرایان که منطقی تر به قضایا نگاه می کنند و با اصول حکومت داری آشنا هستند، منتقد وضعیتی هستند که آقای احمدی نژاد و دوستانش در حاکمیت اجرا می کنند، قصد دارند تقابل هایی داشته باشند.

اما موضوع اینجاست که حاکمیت در حال حاضر به اندازه ای یک دست شده و نهادهایی مانند مجلس و قوه قضائیه به حدی استقلال و موضوعیت خود را از دست داده اند، که به نظر نمی رسد یک چنین اقداماتی بتواند رویکرد غلط و سراشیبی که در برابر حاکمیت و نظام موجود قرار گرفته را بتوانند برطرف کنند. طیف حاکم که اساساً نظامیان هستند با یک منطق خاص در حال حکومت داری اند که خیلی با مسائل علمی و تجزیه تحلیل های منطقی قابل ارزیابی نیست.

اما یکی از دلایلی که اینها در حال حاضر با دانشگاه آزاد مخالفت می کنند، با آقای دکتر پیوندی موافق هستم، همین است که دانشگاه آزاد خارج از انتظار حکومت ظاهر شده و اساساً آنها فکر نمی کردند که دانشگاه آزاد در نهاد سازی وتقویت جامعه مدنی بتواند اینقدر موثر باشد و چون فکر می کنند، این نقش مربوط به آقای هاشمی رفسنجانی و اطرافیانش بیشتر بوده، سعی می کنند با حذف آنها به خیال خود این وضعیت از دست رفته را جبران کنند.

آقای توفیقی بر این نکته تاکید می کند که اگر در این چالش، طرفداران دولت پیروز شوند، می توان گفت وضعیت آقای هاشمی رفسنجانی بیش از گذشته تضعیف می شود. وی در عین حال با اشاره به مهارت آقای هاشمی رفسنجانی در پشت سر گذاشتن بحرانهای گوناگون طی سه دهه اخیر، می افزاید پیش بینی آینده کار ساده ای نیست.

رسول نفیسی در پاسخ به این پرسش که آیا دعوت رهبر جمهوری اسلامی ایران از جناح های حاکم به وحدت، تلاش برای مهار کردن حامیان دولت است، می گوید: «برای بررسی شعار وحدت باید در نظر داشت که این سی و یک سال مرتب این شعار داده شده و شعاری توخالی و بی معنایی است. دوم اینکه اشاره به نظر من به آقای لاریجانی بود در این صحبت اخیر و اینکه ایشان دارد به سرعت از احمدی نژاد فاصله می گیرد، بیشتر اشاره به این بود. موضوع دیگری که باید اشاره کنیم، تظاهراتی که در مدفن آیت الله خمینی صورت گرفت، امکان ندارد که بدون اجازه رهبر باشد. نقشی که آقای خامنه ای در تمام این جریانات دارد، تدریجاً دارد روشن می شود و خیلی ها قدرتی را به احمدی نژاد منتسب می کنند که ندارد.

قدرت و نفوذی که رهبر در میان همین گروه های فشار و افرادی که از مساجد مختلف سرازیر می شوند، دارد را به هیچ وجه نباید دست کم گرفت. احمدی نژاد رقمی نیست. در مقابل آقای رفسنجانی ایشان قرار داده شده و آن کسی که واقعاً در مقابل رفسنجانی قرار دارد، خود خامنه ای است. من هیچوقت این نظر را قبول نکرده ام که این گروه ها مثلاً از طرف جناح احمدی نژاد هدایت می شوند و احمدی نژاد جناح مستقلی است از خامنه ای. حتی ممکن است که در آینده شاهد این باشیم که همین گروه ها علیه همین احمدی نژاد و دارد و دسته اش هم مورد استفاده قرار گیرند.»

آقای توفیقی در همین زمینه ابراز عقیده می کند که رهبر جمهوری اسلامی ایران متمایل به حذف کامل آقای هاشمی رفسنجانی نیست: «ولی بسیار خوشنود می شود که آقای رفسنجانی یک حوزه قدرت کاملاً بی اثر داشته باشد و می شود گفت ایشان را در یک موقعیت فرمایشی قرار دهد. اساساً در ده سال گذشته حرکتی از طرف آقای خامنه ای از سوی بیت ایشان هدایت شده در کشور که نهادهای رسمی مانند مجلس، دولت و قوه قضائیه را تضعیف بکنند و در یک نقش فرمانبردار و فرمایشی قرار دهند. استبداد دینی امروز به جایی رسیده که پس از تضعیف این نهادها دارد سراغ اشخاص می آید. من موافق هستم که آقای خامنه ای قصد دارند که حوزه قدرت خود را تا حد امکان افزایش دهند و در این راه شخصیت ها و نهادهایی را که در سر راه ایشان باشند در درجه اول تضیعف، خالی از محتوا و حتی اگر لازم باشد حذف خواهند کرد.»

• آقای پیوندی، اگر این اختلاف بر سر دانشگاه آزاد به چه ترتیبی حل شود، تهدیدی بیشتر برای آموزش عالی محسوب می شود؟

سعید پیوندی: با توجه به اینکه این بحث درباره دانشگاه آزاد کاملاً یک دعوای سیاسی است، هر تصمیمی که گرفته شود، بازنده اش آموزش عالی ایران خواهد بود. برای اینکه منافع و مصالح و آن چیزهایی که نگرانی های دانشجویان، استادان و محققین ایران است، در این دعوا حتماً منظور نخواهد شد و باید دید در روزهای آینده چه اتفاقی می افتد. من فکر می کنم وقتی مجلس آن لایحه را تصویب کرد، تا حدودی این امید به وجود آمده بود که جلوی آقای احمدی نژاد و کسانی که می خواهند به دانشگاه آزاد تعرض کنند، قرار است به نحوی گرفته شود. ولی واکنش بعدی مجلس و بحث هایی که به وجود آمد باعث می شود فکر کنیم که همه چیز در هر لحظه ممکن است عوض شود و باید منتظر تصمیم شورای نگهبان و تصمیم بعدی مجلس بود.

اما چیزی که جالب است، ورود نظامی ها و بسیج به این بحث است. این که خیلی جالب و تا حدود زیادی برملا کننده اوضاع ایران است، اینست که این نهادها که ارتباطی با دانشگاه ندارند، وارد میدان شده اند و به شدت به دانشگاه آزاد و امکانات آن و کارهای آن می تازند در حالی که خیلی از مسئولان که در دولت آقای احمدی نژاد دست اندرکار اند، در همین دانشگاه درس خواندند و یا مدرک شان را در همین دانشگاه گرفتند.

من فکر می کنم که آنچه که برای آموزش ایران نگران کننده است، این تسلط نیروهای امنیتی به دانشگاه آزاد هم کشیده شود و ما شاهد بسته تر شدن فضای آموزشی ایران باشیم. به خصوص که در بخش آموزش عالی بدون آزادی و آزادی های اولیه برای تحقیق عملاً حق تنفس از آن گرفته می شود و به نوعی خفقان علمی و ذهنی دچار می شود.

محمدعلی توفیقی در پاسخ به اینکه آیا این دعوا را می شود نقطه عطفی در آرایش سیاسی جناح های جمهوری اسلامی تفسیر کرد، می گوید: «در اینکه در سی سال گذشته جمهوری اسلامی مرتباً از محیط خود کم کرده و دارد به یک هسته مرکزی و مرکز قدرت نزدیک می شود، شکی نیست و می شود این دعوا را هم پالایش بیشتر و حرکت به سمت استبدادی تر شدن اوضاع تلقی کرد.» وی معتقد است این وضعیت می تواند به بسته تر شدن فضای آزادی های سیاسی در کشور منجر شود.

رسول نفیسی نیز به این پرسش پاسخ می دهد که نتیجه نوع حل این اختلاف نظر برای مسائل فرهنگی و آموزش عالی چه چیزهایی می تواند باشد: «مسئله این که جناح احمدی نژاد این بازی را ببرد و یا این دست هیات موتلفه باقی بماند، تصور نمی کنم تاثیر مشخصی بر سیستم آموزشی داشته باشد. البته در روند کلی پلیسی شدن و نظامی شدن ایران طبعاً وقتی دانشگاه آزاد به طور غیر مستقیم تحت نظارت شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفت، کنترل ها بیشتر می شود. حتی صحبت هست که اینجا به پایگاه های بسیجی بیشتر تبدیل می شود. الان هم بسیج می تواند این کار را با اینها بکند و می تواند سپاه همین کار ها را بکند. چون الان مقاومت در برابر این جریان پلیسی نظامی شدن ایران تقریباً غیر ممکن است.»

آقای پیوندی در توضیح نظر خود درباره آزاد تر بودن دانشگاه آزاد می گوید: «این که گفتم فقط مربوط به سه چهار سال در مقایسه با فشارهایی که در سالهای اخیر به دانشگاه های دولتی وارد شده و این هم یک تحلیل کلی نیست بلکه شهادتی است که همکاران و دوستان من در ایران در دانشگاه آزاد و دانشگاه دولتی در مقایسه به خصوص در دوره اخیر می دهند.»

آقای توفیقی هم در این زمینه می گوید: «اساساً در جمهوری اسلامی هر چیزی که به سمت اثرگذاری در دایره خارج از ولایت فقیه حرکت کند و هر چیزی که برخلاف ولایت مطلقه فقیه حرکت کند، سعی می کنند مسیرش را عوض کنند.»