صدور اعلاميه ارتش مصر خطاب به مردم، در روز ۳۱ ژانويه، داير بر اينکه : " نيروهای مسلح شما در برابر شما قرار نگرفته و عليه مردم مصر زور بکار نخواهند برد " مسير تغييرات کنونی و تکليف آينده سياسی آن کشور را تا حدود زيادی روشن ساخت. تا پيش از صدور اعلاميه ياد شده، ارتش مصر مابين مردم و مبارک قرار گرفته بود.
از زمان شروع نا آرامی های مصر در روز ۲۵ ماه ژانويه، ۱۰ روز پس از خروج بن علی رييس جمهوری سابق تونس از آن کشور، تنها نيروهای انتظامی و پليس در برابر مردم قرار داشتند و ارتش حتی در سطح خيابانها نيز ديده نميشد.
بعد از برگزاری نماز جمعه روز ۲۸ ژانويه در قاهره، تعداد تظاهر کنند گان، و به همان نسبت خشونت پليس عليه مردم، افزايش يافت. نزديک به ۱۵۰ کشته و چند هزار زخمی از اين رويارويی ها بر جا ماند و تظاهرات به اسکندريه و سوئز و ساير شهر های آن کشور کشيده شد.
در روز ۳۰ ژانويه تعداد کشته ها به ۳۰۰ رسيد و پايداری پليس در برابر مردم در هم شکست. هزاران زندانی از زندانها گريختند و شيرازه نظم عمومی در شهر ها از هم گسست. مردم حفاظت از خانه های خود و مراکز عمده شهر منجمله موزه ملی را که با ارزشترين مجموعه تاريخی جهان است، بدست گرفتند.
موضع آمريکا
ژنرال سامی عنان رييس ستاد نيروهای مسلح مصر که از زمان آغاز نا آرامی های اخير در آمريکا مشغول بازديد و انجام مذاکره بود به کشور بازگشت. در همان روز دو فروند هواپيمای اف ۱۶ نيروی هوايی بر فراز شهر به پرواز درآمدند، نفر بر های زرهی به ميدان تحرير اعزام شدند و حسنی مبارک به ستاد ارتش رفت.
يک روز بعد مبارک طی بيانيه ای دولت غير نظامی را کنار گذاشت و ارتش، دولت تازه آن کشور را تشکيل داد. دولت تازه مصر را نه دولت مبارک، که ميبايد دولت منتخب ارتش تلقی کرد. در اين دولت ژنرال عمر سليمان، از افسران سالخورده ارتش و رييس سازمان اطلاعات مصر، عنوان معاون رييس جمهور را يافت و مقام نخست وزيری به احمد شفيق فرمانده سابق نيروی هوايی رسيد. در دولت تازه ژنرال محمد حسين طنطاوی وزير دفاع ، با حفظ سمت معاونت نخست وزير را نيز عهده دار شد.
راهی که ارتش انتخاب کرد
ارتش مصر در آن زمان دو گزينه در پيش داشت ۱-قرار گرفتن در مقابل مردم و تکرار خونريزيهای مشابه با آنچه در ابتدای دهه هشتاد در الجزاير رويداد.۲- تکرار رفتار ارتش در تونس و رها کردن حسنی مبارک. ايستادگی ارتش در برابر مردم در الجزاير بيش از ۲۰۰.۰۰۰ کشته بر جای گذاشت. ارتش مصر در شرايط حساس منطقه نه مايل و نه قادر به تکرار تجربه الجزاير بود.
ژنرال سامی عنان رييس ستاد ارتش پيام روشن آمريکا را داير بر مخالفت دولت اوباما با خشونت و خونريزی با خود به مصر برده بود. آمريکا علاوه بر سالانه ۱.۵ ميليارد دلار کمک نظامی به مصر، طی ۲۰ سال گذشته ارتباطی نزديک با فرماندهان ارتش آن کشور برقرار کرده است.
مداخله ارتش به حمايت از مبارک و اعمال خشونت در برابر مردم بی ترديد به قطع کمک و مخالفت جدی آمريکا و متحدان اروپايی عضو ناتو منجر ميشد. بعلاوه اسرائيل ميتوانست از شرايط تازه برای اعمال فشار بيشتر در منطقه استفاده کند.
ادامه حکومت مبارک و يا هر دولت نظامی ديگری در مصر در صورت سرکوب خونين شورشهای اخير، با توجه به وضعيت اقتصادی آن کشور و شرايط سياسی منطقه، تنها ميتوانست موج تازه ای از خشونتهای مذهبی را بوجود آورد.
بعلاوه دوام چنين دولتی در ميان مدت قابل پيشبينی نبود. از اين جهت، عليرغم ترديد و ناهماهنگی مابين فرماندهان نظامی مصر، ارتش آن کشور تصميم گرفت در اجرای سياست " انتقال آرام و کنترل شده قدرت " مابين مردم و مبارک قرار گيرد.
در جريان انتقال قدرت، ارتش تدريجا از مبارک فاصله گرفته و به خواستهای سياسی تظاهر کنند گان در خيابان نزديک خواهد شد.
پيروزی مردم و ارتش
به اين ترتيب، ارتش مصر از بروز خلع قدرت و از هم پاشيده شدن نظم در کشور پيشگيری کرده و در عين حال موقعيت خود را در نقش مدافع امنيت کشور و حقوق مردم حفظ خواهد کرد. در ايفای چنين نقشی، فرماندهان ارتش مصر الگوی ارتش در ترکيه و قرار گرفتن پشت سر غير نظاميان را انتخاب کرده اند.
اگرچه بايد پذيرفت که ايفای نقش قدرت سايه توسط ارتش مصر در اين مقطع، به معنی نداشتن مشارکت در دولتهای غير نظامی آينده، و يا حتی عدم مبادرت به کودتا نيست، چنانکه ارتش ترکيه نيز با احساس ضرورت و يا فراهم بودن زمينه طی ۴ دهه گذشته به اين امر مبادرت ورزيده است. ارتش مصر خود را بخشی از زندگی روزمره و تاريخ معاصر کشور ميداند.
۶۰ سال در مرکز قدرت
از ماه جولای سال ۱۹۵۲ که سرهنگ ناصر طی کودتايی رژيم پادشاهی فاروق را منحل و قدرت را در آن کشور بدست گرفت، ارتش مصر عملا فعال مايشاء کشور بوده است. بجز ناصر، سادات و مبارک نيز از صفوف ارتش به رياست جمهوری رسيدند.
در حال نيز افسران ارشد و فرماندهان ارتش پس از پايان خدمت نظامی، به شهر داری و فرمانداری و رياست دوائر و موسسات دولتی منسوب ميشوند. مقدی شراوی فرمانده سابق نيروی هوايی و سفير کنونی مصر در سوئيس شاهدی است بر جايگاه ارتش در اداره دولت آن کشور.
بعلاوه، ارتش مصر بجز اداره کارخانجات توليد اسلحه، به توليد کالاهای غير نظامی، مانند يخچال و بخاری تا آجر و پشم شيشه نيز مشغول است. ارتش مصر دارای مجموعه ای از هتلها و اقامتگاههای خصوصی است.
با اين وجود گفته ميشود که ميزان فساد در ارتش مصر کمتر از فساد مالی و اداری در نيروهای انتظامی و پليس آن کشور است. مردم مصر در حالی که از نيروهای انتظامی متنفر اند، برای نيرو های مسلح خود ملاحظاتی را قائل اند.
اگرچه مردم مصر با وجود پيشينه درخشان خود، طی چند دهه اخير بجز فقر و خواری خاطره ای شيرين و يا تجربه ای متفاوت و همراه با غرور ملی نداشته اند، همچنان خاطره سه روز ابتدايی جنگ سال ۱۹۷۳، گذشتن ارتش مصر از کانال سوئز و داخل شدن به خاک اسرائيل را گرامی ميدارند و آنرا در رديف قهرمانی های ارتش خود، ميستايند.
نگرانی از نفوذ اسلام افراطی
ارتش ۵۰۰ هزار نفری مصر که بزرگترين نيروی مسلح کشور های عرب و به لحاظ شماره، در جمع ۱۰ ارتش بزرگ جهان قرار دارد، ضمن برخورداری از مزايايی خاص در کشوری فقر زده، تا حدودی با شرايط روز کشور و منطقه و محدوديتهای خود آشنا است.
ارتش امروز مصر، گذشته از سطوح ارشد فرماندهی، مرکب از افسران جوان و سربازان وظيفه ای است که خواستهای مردم غير نظامی را درک و به نسبت از اين خواسته ها حمايت ميکنند. طی تظاهرات چند روز اخير، نمونه های متعددی از همراهی افسران جوان ارتش با مردم در خيابانهای قاهره ديده شد.
ارتش مصر با قرار گرفتن موقت مابين مردم و مبارک، عملا به پايان حکومت اقتدار گرا و استقرار آرام و حساب شده دمکراسی درآن کشور رای داده است. بی شک مبارک رفتنی و انجام انتخابات مهندسی نشده و غير فرمايشی در مصر اجتناب ناپذير است.
تسريع در انتقال قدرت از مبارک به مردم و يا کند تر شدن روند تغييرات را رويدادهای پيشبينی نشده در خيابانهای قاهره تعيين ميکنند، ولی بنظر ميرسد که در هر حال، ارتش مصر با خود و مردم تعيين تکليف کرده است.
با ادامه ايفای نقش قدرت سايه، بجای بدست داشتن مستقيم قدرت، ارتش مصر ميتواند از خونريزی های بيشتر، تخريب زير ساختهای ، بروز خلع قدرت، آشفتگی اوضاع، و از هم گسيختن شيرازه امور و دامن گرفتن افراطگرايی مذهبی پيشگيری بعمل آورد.
به اين ترتيب جايگاه ارتش در ساختار سياسی آينده مصر نيز حفظ خواهد شد: تجربه ای که ماه پيش در تونس به نتيجه رسيد و ميتواند در کشورهايی مانند سوريه و ايران نيز تکرار شود. در خاورميانه يک خانه تکانی سياسی بزرگ آغاز شده است.
از زمان شروع نا آرامی های مصر در روز ۲۵ ماه ژانويه، ۱۰ روز پس از خروج بن علی رييس جمهوری سابق تونس از آن کشور، تنها نيروهای انتظامی و پليس در برابر مردم قرار داشتند و ارتش حتی در سطح خيابانها نيز ديده نميشد.
بعد از برگزاری نماز جمعه روز ۲۸ ژانويه در قاهره، تعداد تظاهر کنند گان، و به همان نسبت خشونت پليس عليه مردم، افزايش يافت. نزديک به ۱۵۰ کشته و چند هزار زخمی از اين رويارويی ها بر جا ماند و تظاهرات به اسکندريه و سوئز و ساير شهر های آن کشور کشيده شد.
در روز ۳۰ ژانويه تعداد کشته ها به ۳۰۰ رسيد و پايداری پليس در برابر مردم در هم شکست. هزاران زندانی از زندانها گريختند و شيرازه نظم عمومی در شهر ها از هم گسست. مردم حفاظت از خانه های خود و مراکز عمده شهر منجمله موزه ملی را که با ارزشترين مجموعه تاريخی جهان است، بدست گرفتند.
موضع آمريکا
ژنرال سامی عنان رييس ستاد نيروهای مسلح مصر که از زمان آغاز نا آرامی های اخير در آمريکا مشغول بازديد و انجام مذاکره بود به کشور بازگشت. در همان روز دو فروند هواپيمای اف ۱۶ نيروی هوايی بر فراز شهر به پرواز درآمدند، نفر بر های زرهی به ميدان تحرير اعزام شدند و حسنی مبارک به ستاد ارتش رفت.
يک روز بعد مبارک طی بيانيه ای دولت غير نظامی را کنار گذاشت و ارتش، دولت تازه آن کشور را تشکيل داد. دولت تازه مصر را نه دولت مبارک، که ميبايد دولت منتخب ارتش تلقی کرد. در اين دولت ژنرال عمر سليمان، از افسران سالخورده ارتش و رييس سازمان اطلاعات مصر، عنوان معاون رييس جمهور را يافت و مقام نخست وزيری به احمد شفيق فرمانده سابق نيروی هوايی رسيد. در دولت تازه ژنرال محمد حسين طنطاوی وزير دفاع ، با حفظ سمت معاونت نخست وزير را نيز عهده دار شد.
راهی که ارتش انتخاب کرد
ارتش مصر در آن زمان دو گزينه در پيش داشت ۱-قرار گرفتن در مقابل مردم و تکرار خونريزيهای مشابه با آنچه در ابتدای دهه هشتاد در الجزاير رويداد.۲- تکرار رفتار ارتش در تونس و رها کردن حسنی مبارک. ايستادگی ارتش در برابر مردم در الجزاير بيش از ۲۰۰.۰۰۰ کشته بر جای گذاشت. ارتش مصر در شرايط حساس منطقه نه مايل و نه قادر به تکرار تجربه الجزاير بود.
ژنرال سامی عنان رييس ستاد ارتش پيام روشن آمريکا را داير بر مخالفت دولت اوباما با خشونت و خونريزی با خود به مصر برده بود. آمريکا علاوه بر سالانه ۱.۵ ميليارد دلار کمک نظامی به مصر، طی ۲۰ سال گذشته ارتباطی نزديک با فرماندهان ارتش آن کشور برقرار کرده است.
مداخله ارتش به حمايت از مبارک و اعمال خشونت در برابر مردم بی ترديد به قطع کمک و مخالفت جدی آمريکا و متحدان اروپايی عضو ناتو منجر ميشد. بعلاوه اسرائيل ميتوانست از شرايط تازه برای اعمال فشار بيشتر در منطقه استفاده کند.
ادامه حکومت مبارک و يا هر دولت نظامی ديگری در مصر در صورت سرکوب خونين شورشهای اخير، با توجه به وضعيت اقتصادی آن کشور و شرايط سياسی منطقه، تنها ميتوانست موج تازه ای از خشونتهای مذهبی را بوجود آورد.
بعلاوه دوام چنين دولتی در ميان مدت قابل پيشبينی نبود. از اين جهت، عليرغم ترديد و ناهماهنگی مابين فرماندهان نظامی مصر، ارتش آن کشور تصميم گرفت در اجرای سياست " انتقال آرام و کنترل شده قدرت " مابين مردم و مبارک قرار گيرد.
در جريان انتقال قدرت، ارتش تدريجا از مبارک فاصله گرفته و به خواستهای سياسی تظاهر کنند گان در خيابان نزديک خواهد شد.
پيروزی مردم و ارتش
به اين ترتيب، ارتش مصر از بروز خلع قدرت و از هم پاشيده شدن نظم در کشور پيشگيری کرده و در عين حال موقعيت خود را در نقش مدافع امنيت کشور و حقوق مردم حفظ خواهد کرد. در ايفای چنين نقشی، فرماندهان ارتش مصر الگوی ارتش در ترکيه و قرار گرفتن پشت سر غير نظاميان را انتخاب کرده اند.
اگرچه بايد پذيرفت که ايفای نقش قدرت سايه توسط ارتش مصر در اين مقطع، به معنی نداشتن مشارکت در دولتهای غير نظامی آينده، و يا حتی عدم مبادرت به کودتا نيست، چنانکه ارتش ترکيه نيز با احساس ضرورت و يا فراهم بودن زمينه طی ۴ دهه گذشته به اين امر مبادرت ورزيده است. ارتش مصر خود را بخشی از زندگی روزمره و تاريخ معاصر کشور ميداند.
۶۰ سال در مرکز قدرت
از ماه جولای سال ۱۹۵۲ که سرهنگ ناصر طی کودتايی رژيم پادشاهی فاروق را منحل و قدرت را در آن کشور بدست گرفت، ارتش مصر عملا فعال مايشاء کشور بوده است. بجز ناصر، سادات و مبارک نيز از صفوف ارتش به رياست جمهوری رسيدند.
در حال نيز افسران ارشد و فرماندهان ارتش پس از پايان خدمت نظامی، به شهر داری و فرمانداری و رياست دوائر و موسسات دولتی منسوب ميشوند. مقدی شراوی فرمانده سابق نيروی هوايی و سفير کنونی مصر در سوئيس شاهدی است بر جايگاه ارتش در اداره دولت آن کشور.
بعلاوه، ارتش مصر بجز اداره کارخانجات توليد اسلحه، به توليد کالاهای غير نظامی، مانند يخچال و بخاری تا آجر و پشم شيشه نيز مشغول است. ارتش مصر دارای مجموعه ای از هتلها و اقامتگاههای خصوصی است.
با اين وجود گفته ميشود که ميزان فساد در ارتش مصر کمتر از فساد مالی و اداری در نيروهای انتظامی و پليس آن کشور است. مردم مصر در حالی که از نيروهای انتظامی متنفر اند، برای نيرو های مسلح خود ملاحظاتی را قائل اند.
اگرچه مردم مصر با وجود پيشينه درخشان خود، طی چند دهه اخير بجز فقر و خواری خاطره ای شيرين و يا تجربه ای متفاوت و همراه با غرور ملی نداشته اند، همچنان خاطره سه روز ابتدايی جنگ سال ۱۹۷۳، گذشتن ارتش مصر از کانال سوئز و داخل شدن به خاک اسرائيل را گرامی ميدارند و آنرا در رديف قهرمانی های ارتش خود، ميستايند.
نگرانی از نفوذ اسلام افراطی
ارتش ۵۰۰ هزار نفری مصر که بزرگترين نيروی مسلح کشور های عرب و به لحاظ شماره، در جمع ۱۰ ارتش بزرگ جهان قرار دارد، ضمن برخورداری از مزايايی خاص در کشوری فقر زده، تا حدودی با شرايط روز کشور و منطقه و محدوديتهای خود آشنا است.
ارتش امروز مصر، گذشته از سطوح ارشد فرماندهی، مرکب از افسران جوان و سربازان وظيفه ای است که خواستهای مردم غير نظامی را درک و به نسبت از اين خواسته ها حمايت ميکنند. طی تظاهرات چند روز اخير، نمونه های متعددی از همراهی افسران جوان ارتش با مردم در خيابانهای قاهره ديده شد.
ارتش مصر با قرار گرفتن موقت مابين مردم و مبارک، عملا به پايان حکومت اقتدار گرا و استقرار آرام و حساب شده دمکراسی درآن کشور رای داده است. بی شک مبارک رفتنی و انجام انتخابات مهندسی نشده و غير فرمايشی در مصر اجتناب ناپذير است.
تسريع در انتقال قدرت از مبارک به مردم و يا کند تر شدن روند تغييرات را رويدادهای پيشبينی نشده در خيابانهای قاهره تعيين ميکنند، ولی بنظر ميرسد که در هر حال، ارتش مصر با خود و مردم تعيين تکليف کرده است.
با ادامه ايفای نقش قدرت سايه، بجای بدست داشتن مستقيم قدرت، ارتش مصر ميتواند از خونريزی های بيشتر، تخريب زير ساختهای ، بروز خلع قدرت، آشفتگی اوضاع، و از هم گسيختن شيرازه امور و دامن گرفتن افراطگرايی مذهبی پيشگيری بعمل آورد.
به اين ترتيب جايگاه ارتش در ساختار سياسی آينده مصر نيز حفظ خواهد شد: تجربه ای که ماه پيش در تونس به نتيجه رسيد و ميتواند در کشورهايی مانند سوريه و ايران نيز تکرار شود. در خاورميانه يک خانه تکانی سياسی بزرگ آغاز شده است.
