تعهد سیاسی ادبیات از منظر سارتر

کتاب «ادبيات چيست؟» اثر ژان پل سارتر که ويراست تازه ای از ترجمه فارسی آن اخيرا منتشر شد،از زمان نگارش تا کنون از بحث انگيزترين آثار در عرصه نقد و نظريه ادبی بوده است.

برگردان فارسی «ادبيات چيست؟» نخستين بار در سال ۱۳۴۸ با ترجمه مشترک ابوالحسن نجفی و مصطفی رحيمی در ايران منتشر شد.
ژان پل سارتر که او را از خلاق ترين و با نفوذترين فيلسوفان و نويسندگان نيمه دوم قرن بيستم تلقی می کنند،در «کتاب ادبيات چيست؟»ماهيت ادبيات را چون ادبيات و مباحثی چون زبان در شعر و داستان و مهم تر از همه پرسش در باره تعهد و مسئوليت ادبيات يا نسبت ادبيات با تعهد اجتماعی و سياسی را مطرح می کند.

سارتر که پيش از جنگ جهانی دوم با انتشار نخستين رمان خود «تهوع» چون يکی از بزرگ ترين نويسندگان فرانسه تثبيت شد و در دوران اشغال فرانسه از فعالان نهضت مقاومت بود،کتاب ادبيات چيست را در سال ۱۹۷۴ و به زمانی نوشت که جزم های اجتماعی و سياسی چپ سنتی،راست مکتبی و مذهبيون آن روزگار ادبيات را چون ادبيات انکار،بر مسئوليت و تعهد اجتماعی و سياسی ادبيات تاکيد و سمت گيری و تاثير اجتماعی و سياسی آثار ادبی را از مهم ترين معيارهای مهم نقد، سنجش و ارزش گذاری اين آثار تلقی می کردند.

ژان پل سارتر که از سازندگان فرهنگ روزگار خود و از با نفوذترين فيلسوفان و نويسندگان فرانسه و جهان بود، بر بستر مکتب فلسفی خود اگزيستانسياليزم، تعهد و مسئوليت فردی آدمی را همزاد آزادی او در خلق وجود خود می دانست اما با جزم های مسلط روزگار خود در باره الزام ادبيات به تعهد اجتماعی و سياسی مخالف بود و در کتاب «ادبيات چيست؟» و در آثار بعدی خود برداشتی نو از نسبت ادبيات و تعهد ارائه داد که به روزگار خود چشم اندازی تازه در اين مبحث گشود.

نقد باورهای جزمی به الزام ماهوی ادبيات به تعهد سياسی و اجتماعی در آثار سارتر به ويژه از آن روی بر فرهنگ زمانه تاثير گذاشت که سارتر نه فقط نويسنده ای بزرگ و فيلسوفی نوانديش و با نفوذ که روشنفکری درگير و طاغی و بيش از هر چهره برجسته فرهنگی آن روزگار با سياست اعتراضی همراه بود و نه فقط در نوشته ها که در کردار سياسی خود نيز همواره از پيشگامان مبارزه سياسی برای برافکندن مناسبات حاکم بر فرانسه و جهان بود.

ترجمه فارسی «ادبيات چيست؟» در دهه چهل بر مباحث فرهنگی ايران نيز تاثيری راهگشا داشت. بدان روزگار باورهای جزمی چپ سنتی و مکاتب مذهبی در باره تعهد سياسی و اجتماعی ادبيات بر فضای ادبی ايران مسلط بود و اغلب منتقدان و خوانندگان،آثار ادبی را نه چون ادبيات که با سنجه های ساده شده مکتب رئاليزم سوسياليستی دوران استالين می سنجيدند.

ابوالحسن نجفی مترجم «ادبيات چيست؟» را از معتبرترين و بهترين مترجمان ايران می دانند. نجفی در سال ۱۳۰۸ در اصفهان متولد و تحصيلات دانشگاهی خود را در زبان شناسی در دانشگاه سوربن فرانسه به پايان برد.

نحفی در دهه چهل و پنجاه محور فکری محفل جنگ اصفهان بود که نويسندگان و شاعران بزرگی چون بهران صادقی،هوشنگ گلشيری و محمد حقوقی از آن برخاستند.

نجفی از دهه چهل تا کنون آثار مهمی چون غلط ننويسيم،فرهنگ فارسی عاميانه،فرهنگ دشواری‌های زبان فارسی و مبانی زبان شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی را تاليف و آثار برجسته ای چون دو نمايشنامه شيطان و خدا و گوشه نشينان آلتونا اثر سارتر، ضد خاطرات، نوشته آندره مالرو،خانواده تيبو، اثر روژه مارتن دوگار و مجموعه بيست و يک داستان از نويسندگان گوناگون را به فارسی روان،زيبا و وفادار به زبان و ساختار متن اصلی ترجمه کرده است.

ژن پل سارتر را که در ۱۹۰۵ متولد و در ۱۹۸۰ درگذشت، با نفوذترين روشنفکر، فيلسوف و نويسنده دهه های ۵۰ تا ۷۰ ميلادی می دانند.

سارتر جايزه نوبل ادبی سال ۱۹۶۴ را در اعتراض به جانبداری کميته نوبل ادبی به سود فرهنگ سرمايه داری رد کرد.

اغلب آثار سارتر از جمله تهوع،هستی و نيستی،بودن و نوشتن،ديوار، دست های آلوده،مگس ها،کلمات،کار از کار گذشت، شيطان و خدا، روسپی بزرگوار، گوشه نشينان آلتونا، راه آزادی و زنان تروا به فارسی ترجمه و منتشر شده اند.