محمد جواد ظريف، وزیر خارجه ایران که به منظور گسترش روابط جمهوری اسلامی با هند به دهلی نو سفر کرد، پنجشنه هشتم اسفند، پيش از سخنرانی در «بنياد پژوهشی آبزرور» ضمن پاسخ به پرسش های خبرنگاران درباره مناسبات دوکشور، در مورد توسعه بندر چابهار گفت:«ايران و هند در مورد پروژه راه آهن و جاده برای اتصال اين بندر به افغانستان و آسيای مرکزی با يکديگر همکاری می کنند و من اميدوارم که در اين سفرما بتوانيم با برداشتن قدم های سازنده تکميل آن را سرعت ببخشيم... تکميل اين پروژه می تواند سبب افزايش امنيت، توسعه اقتصادی کشورهای منطقه و کاهش تروريسم، قاچاق مواد مخدر و تجارت غير قانونی شود.»
در اين رابطه وزير امور خارجه ايران در مصاحبه ای با شبکه تلويزيونی هند موسوم به «آی بی اِن» با اشاره به زمينه های گوناگون برای تعميق همکاری های سياسی و اقتصادی بين هند و ايران گفت:«يکی از مهم ترين راه ها برای بالا بردن رشد اقتصادی منطقه، همکاری در مورد توسعه چابهار وکريدور شمال- جنوب است. اين کار به هند امکان خواهد داد تا کالاهای خود را به آسيای مرکزی صادر کند و ... و راه ارتباطی بهتری با اروپا بر قرارنمايد.»
به گزارش روزنامه« تايمز هند» پروژه چابهار در ملاقات روز جمعه محمد جواد ظريف با همتای هندی اش، سلمان خورشيد، يکی از محورهای اصلی اين گفتگوی دو جانبه بوده است.
چابهار، کريدورشمال – جنوب
بانگرش به توافق هسته ای بين ايران و کشور های گروه ۱+۵ وامکان حل نهائی مسئله هسته ای و همچنين چشم انداز تعميق روابط بارزگانی واقتصادی ايران با کشور های آسيایی و اروپایی در آينده نزديک، توسعه بندر چابهار از سوی هند می تواند موقعيت ژئواستراتژيک ايران را دگرگون کند.
تبديل چابهار به يک بندرِ ژرف آب ومدرن برای پذيرش کشتی های اقيانوس پيما، ايران را به يک حلقه کليدی در کريدور شمال- جنوب تبديل خواهد کرد. اين شاهراه تراتزيتی که موافقت نامه آن در شهريور ماه ۱۳۷۹ در سن پترزبورگ روسيه به امضای وزيران ترابری سه کشور ايران، هند و روسيه رسيد، کشورهای حوزه اقيانوس هند را از طريق ايران به کشورهای شمال اروپا و روسيه ارتباط می دهد.
تصميم هند برای احداث يک بندر ژرف آب در چابهار وکمک به برپایی يک کريدور ترابری کالا به طرف شمال، ريشه در رقابت هند با چين دارد که با توسعه بندر گوادر در پاکستان هدف مشابهی را دنبال می کند.
کوتاه ترين راه ارتباطی هند با آسيای مرکزی از راه پاکستان و افغانستان است ولی با توجه به تنش پر سابقه بين هند و پاکستان، چابهار جایگزین مهمی برای هند محسوب می شود.
اين کشور با استفاده از چابهار و از راه ايران می تواند راه بازرگانی خود را به افغانستان و کشورهای آسيای مرکزی (تاجيکستان، قيرفيزستان، ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان) و روسيه ودر نهايت به کشور های اروپایی باز نگه دارد و در همين حال با چين نيز رقابت کند.
در حال حاضر تجارت هند با اروپا از مسير سنتی دريای سرخ ، کانال سوئز و دريای مديترانه انجام می گيرد و استفاده از چابهار ضمن کاهش مسافت به ميزان ۴۰ در صد و اُفت هزينه ترابری تا ۳۰ درصد، با صرفه ترين و سريع ترين راه تجاری برای هند است.
ضعف استراتژيک، نا رسایی های ساختاری
يکی از ضعف های استراتژيک ايران، فقدان بندر ژرف آب در جنوب کشور است. بنادر ايران در جنوب مانند بندر عباس که جابجایی ۸۵ در صد مبادلات دريایی ايران را انجام می دهد ، قادر به پذيرش کشتی های بيش از صد هزارتن نيستند. دو سال پيش برای اولين بار يک کشتی تجاری با تناژ ۵۵ هزار تن در بندر امام خمينی پهلو گرفت.
امروزه ترابری کالا ها معمولا با کشتی های ۲۵۰ هزار تنی صورت می گيرد و ضعف های بنادر ايران ار نظر قابليت و ظرفيت اسکله ها، عمق ناکافی و تجهيزات توانمند بندری برای پذيرش اين گونه کشتی ها، باعث شده است که بار اين کشتی ها از طريق امارات متحده عربی به ايران فرستاده شود.
بدين معنی که کشتی های با تناژ بالا در ابتدا بار خود را در امارات تخليه می کنند و سپس کشتی های کوچکتر، اين بار را به بنادر ايران می رسانند. اين کار جدا از افزايش هزينه ترابری برای ايران که احتمالا سالانه به صد ها ميليون دلار بالغ می شود، آسيب پذيری جمهوری اسلامی را در برابر امارات، به ويژه در صورت درگيری در خليج فارس، بيشتر می کند.
چين و بندر گوادر
بر پايه توافقی که بيش از دوازده سال پيش ميان ايران و هند صورت گرفت، هند در سال ۲۰۰۲ فعاليت خود را برای توسعه چابهار آغاز کرد تا از چين که پيشتر برنامه توسعه بندر گوادر پاکستان را آغاز کرده بود، عقب نماند.
اين بندر در ۷۲ کيلومتری شرق چابهار قرار دارد و چين با سرمايه گذاری و توسعه بندر گوادر در واقع به يکی از آرزوهای ديرينه خود که دسترسی به يک بندر در اقيانوس هند بود، جامه عمل پوشانده است.
چين هشت سال پيش، سال ۲۰۰۶، فاز اول توسعه بندر گوادر را با هزينه ای معادل ۲۴۸ ميليون دلار به پايان برد. فاز دوم توسعه اين بندر که هزينه آن يک ميليارد دلار پيش بينی شده است، کماکان ادامه دارد.
اتمام اين فاز که پروژه احداث لوله نفتی پاکستان – چين جزیی از آن است، چین را قادر خواهد کرد تا نفت مورد نياز خود را از خليج فارس از طريق اين لوله به چين انتقال دهد. اين راه در مقايسه با راه فعلی يعنی ترابری نفت از طريق اقيانوس هند و دريای جنوبی چين، هزينه کمتری دارد.
چابهار، افغانستان
هند در سال ۲۰۱۲، دو سال پيش، توسعه بندر چا بهار را به علت فشار آمريکا در رابطه با مسئله هسته ای و کوشش واشنگتون برای منزوی کردن جمهوری اسلامی، رها کرد ولی با پيشرفت پروژه چين در بندر گوادر و کنترل اين کشور بر اداره بندرمذکور، هند با ناديده گرفتن فشارهای آمریکا، توسعه چابهار را از سرگرفت. البته به جز هند يازده کشور ديگر در خاورميانه، قفقاز، آسيای مرکزی و اروپا با توجه به منافعی که دسترسی به اقيانوس هند متوجه آنها خواهد کرد، در توسعه کريدور تراتزيتی شمال- جنوب شرکت دارند.
در چارچوب توسعه اين کریدور، هند از طريق چابهار و يک جاده که از اين بندر منشعب می شود، به افغانستان دسترسی پيدا خواهد کرد. هند علاوه بر ۱۰۰ ميليون دلار سرمايه گذاری برای توسعه چابهار، جاده ای به طول ۲۰۰ کيلومتر از شهر مرزی زرنج در ايران به دلارام در افغانستان احداث کرده و در کشيدن جاده چا بهار- زرنج نيز ايران را ياری داده است.
دولت هند همچنين تصميم دارد که با کشيدن يک خط آهن به طول ۹۰۰ کيلو متر چابهار را به بزرگترين معدن سنگ آهن افغانستان موسوم به «حاجی گک» درشرق استان باميان اتصال دهد. سنگ آهن اين معدن غنی که در منطقه شيعيان هزاره در بامیان قرار دارد، از طريق چابهار به هند و يا به بازار های جهانی حمل خواهد شد. ضمناً با خروج نيرو های ناتو از افغانستان در آينده نزديک راه ارتباطی ايران به افغانستان، اهميت بيشتری برای هند خواهد داشت.
راه جاده ای و ريلی ياد شده به افغانستان و گسترش فعاليت های ترابری و اقتصادی در بندر چابهار می تواند به توسعه افغانستان و همچنين استان سيستان و بلوچستان ایران، کمک کند.
گرچه در حال حاضر هيچ نشانه ای ازهمکاری های نزديک ميان نيرو های دريایی ايران و هند ديده نمی شود ولی همکاری دو کشور در زمينه مبادلات دريایی و توسعه زير بنای ترابری چابهار، می تواند سطح همکاری های استراتژيک دو کشور را افزايش دهد. اضافه بر اين توسعه بندر چا بهار و کريدور شمال – جنوب، ايران را در مرکز کريدور ترابری اوراسيا (اروپا آسيا) قرار خواهد داد و کشورهای زيادی از اين کار بهره خواهند برد.
ظرفيت ها و محدويت ها
قطع نظر از وقفه ای که درمورد همکاری هند برای توسعه چابهار پيش آمد، به نظر می رسد که با توجه به سفر محمد جواد ظريف به دهلی نو و تحولاتی که در رابطه ايران با کشور های گروه ۱+۵ آشکار شده، از سر گيری توسعه چا بهار و کريدور شمال – جنوب ادامه يابد.
در وضعيت فعلی مهمترين ظرفيت های روابط ايران و هند در حوزه انرژی و تجارت نهفته است. در اين رابطه، مقام های ايران و هند در ظاهراغلب از روابط بسيار دوستانه و نزديک دو کشورسخن می گويند ولی واقعيت اين است که روابط و همکاری های ايران و هند در مجموع تحت تاثير سازه هایی مانند منافع مشترک، آسيب پذيری های متقابل و بازيگران ثالث قرار دارد.
هند مناسبات خوبی با آمريکا، اسرائيل و کشور های عربی خليج فارس دارد و دهلی نو بر خلاف انتظار تهران به نفت و گاز ايران اتکا نمی کند . هند به عنوان چهارمين مصرف کننده انرژی در دنيا، فقط شش در صد نفت خود را از ايران تامين می کند.
پروژه خط لوله موسوم به صلح، (خط لوله گاز صادراتی ايران به پاکستان و هند) راه به جایی نبرده است و هند بخش قابل ملاحظه ای از نفت مورد نياز خود را از کشور های شورای همکاری خليج فارس، به ويژه عربستان، دريافت می کند و قطر مهمترين منبع گاز وارداتی هند است.
هند ضمن همکاری با ايران در برخی زمينه ها، در مجموع فاصله خود را با ايران حفظ کرده است.
در اين رابطه وزير امور خارجه ايران در مصاحبه ای با شبکه تلويزيونی هند موسوم به «آی بی اِن» با اشاره به زمينه های گوناگون برای تعميق همکاری های سياسی و اقتصادی بين هند و ايران گفت:«يکی از مهم ترين راه ها برای بالا بردن رشد اقتصادی منطقه، همکاری در مورد توسعه چابهار وکريدور شمال- جنوب است. اين کار به هند امکان خواهد داد تا کالاهای خود را به آسيای مرکزی صادر کند و ... و راه ارتباطی بهتری با اروپا بر قرارنمايد.»
به گزارش روزنامه« تايمز هند» پروژه چابهار در ملاقات روز جمعه محمد جواد ظريف با همتای هندی اش، سلمان خورشيد، يکی از محورهای اصلی اين گفتگوی دو جانبه بوده است.
چابهار، کريدورشمال – جنوب
بانگرش به توافق هسته ای بين ايران و کشور های گروه ۱+۵ وامکان حل نهائی مسئله هسته ای و همچنين چشم انداز تعميق روابط بارزگانی واقتصادی ايران با کشور های آسيایی و اروپایی در آينده نزديک، توسعه بندر چابهار از سوی هند می تواند موقعيت ژئواستراتژيک ايران را دگرگون کند.
تبديل چابهار به يک بندرِ ژرف آب ومدرن برای پذيرش کشتی های اقيانوس پيما، ايران را به يک حلقه کليدی در کريدور شمال- جنوب تبديل خواهد کرد. اين شاهراه تراتزيتی که موافقت نامه آن در شهريور ماه ۱۳۷۹ در سن پترزبورگ روسيه به امضای وزيران ترابری سه کشور ايران، هند و روسيه رسيد، کشورهای حوزه اقيانوس هند را از طريق ايران به کشورهای شمال اروپا و روسيه ارتباط می دهد.
تصميم هند برای احداث يک بندر ژرف آب در چابهار وکمک به برپایی يک کريدور ترابری کالا به طرف شمال، ريشه در رقابت هند با چين دارد که با توسعه بندر گوادر در پاکستان هدف مشابهی را دنبال می کند.
کوتاه ترين راه ارتباطی هند با آسيای مرکزی از راه پاکستان و افغانستان است ولی با توجه به تنش پر سابقه بين هند و پاکستان، چابهار جایگزین مهمی برای هند محسوب می شود.
اين کشور با استفاده از چابهار و از راه ايران می تواند راه بازرگانی خود را به افغانستان و کشورهای آسيای مرکزی (تاجيکستان، قيرفيزستان، ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان) و روسيه ودر نهايت به کشور های اروپایی باز نگه دارد و در همين حال با چين نيز رقابت کند.
در حال حاضر تجارت هند با اروپا از مسير سنتی دريای سرخ ، کانال سوئز و دريای مديترانه انجام می گيرد و استفاده از چابهار ضمن کاهش مسافت به ميزان ۴۰ در صد و اُفت هزينه ترابری تا ۳۰ درصد، با صرفه ترين و سريع ترين راه تجاری برای هند است.
ضعف استراتژيک، نا رسایی های ساختاری
يکی از ضعف های استراتژيک ايران، فقدان بندر ژرف آب در جنوب کشور است. بنادر ايران در جنوب مانند بندر عباس که جابجایی ۸۵ در صد مبادلات دريایی ايران را انجام می دهد ، قادر به پذيرش کشتی های بيش از صد هزارتن نيستند. دو سال پيش برای اولين بار يک کشتی تجاری با تناژ ۵۵ هزار تن در بندر امام خمينی پهلو گرفت.
امروزه ترابری کالا ها معمولا با کشتی های ۲۵۰ هزار تنی صورت می گيرد و ضعف های بنادر ايران ار نظر قابليت و ظرفيت اسکله ها، عمق ناکافی و تجهيزات توانمند بندری برای پذيرش اين گونه کشتی ها، باعث شده است که بار اين کشتی ها از طريق امارات متحده عربی به ايران فرستاده شود.
بدين معنی که کشتی های با تناژ بالا در ابتدا بار خود را در امارات تخليه می کنند و سپس کشتی های کوچکتر، اين بار را به بنادر ايران می رسانند. اين کار جدا از افزايش هزينه ترابری برای ايران که احتمالا سالانه به صد ها ميليون دلار بالغ می شود، آسيب پذيری جمهوری اسلامی را در برابر امارات، به ويژه در صورت درگيری در خليج فارس، بيشتر می کند.
چين و بندر گوادر
بر پايه توافقی که بيش از دوازده سال پيش ميان ايران و هند صورت گرفت، هند در سال ۲۰۰۲ فعاليت خود را برای توسعه چابهار آغاز کرد تا از چين که پيشتر برنامه توسعه بندر گوادر پاکستان را آغاز کرده بود، عقب نماند.
اين بندر در ۷۲ کيلومتری شرق چابهار قرار دارد و چين با سرمايه گذاری و توسعه بندر گوادر در واقع به يکی از آرزوهای ديرينه خود که دسترسی به يک بندر در اقيانوس هند بود، جامه عمل پوشانده است.
چين هشت سال پيش، سال ۲۰۰۶، فاز اول توسعه بندر گوادر را با هزينه ای معادل ۲۴۸ ميليون دلار به پايان برد. فاز دوم توسعه اين بندر که هزينه آن يک ميليارد دلار پيش بينی شده است، کماکان ادامه دارد.
اتمام اين فاز که پروژه احداث لوله نفتی پاکستان – چين جزیی از آن است، چین را قادر خواهد کرد تا نفت مورد نياز خود را از خليج فارس از طريق اين لوله به چين انتقال دهد. اين راه در مقايسه با راه فعلی يعنی ترابری نفت از طريق اقيانوس هند و دريای جنوبی چين، هزينه کمتری دارد.
چابهار، افغانستان
هند در سال ۲۰۱۲، دو سال پيش، توسعه بندر چا بهار را به علت فشار آمريکا در رابطه با مسئله هسته ای و کوشش واشنگتون برای منزوی کردن جمهوری اسلامی، رها کرد ولی با پيشرفت پروژه چين در بندر گوادر و کنترل اين کشور بر اداره بندرمذکور، هند با ناديده گرفتن فشارهای آمریکا، توسعه چابهار را از سرگرفت. البته به جز هند يازده کشور ديگر در خاورميانه، قفقاز، آسيای مرکزی و اروپا با توجه به منافعی که دسترسی به اقيانوس هند متوجه آنها خواهد کرد، در توسعه کريدور تراتزيتی شمال- جنوب شرکت دارند.
در چارچوب توسعه اين کریدور، هند از طريق چابهار و يک جاده که از اين بندر منشعب می شود، به افغانستان دسترسی پيدا خواهد کرد. هند علاوه بر ۱۰۰ ميليون دلار سرمايه گذاری برای توسعه چابهار، جاده ای به طول ۲۰۰ کيلومتر از شهر مرزی زرنج در ايران به دلارام در افغانستان احداث کرده و در کشيدن جاده چا بهار- زرنج نيز ايران را ياری داده است.
دولت هند همچنين تصميم دارد که با کشيدن يک خط آهن به طول ۹۰۰ کيلو متر چابهار را به بزرگترين معدن سنگ آهن افغانستان موسوم به «حاجی گک» درشرق استان باميان اتصال دهد. سنگ آهن اين معدن غنی که در منطقه شيعيان هزاره در بامیان قرار دارد، از طريق چابهار به هند و يا به بازار های جهانی حمل خواهد شد. ضمناً با خروج نيرو های ناتو از افغانستان در آينده نزديک راه ارتباطی ايران به افغانستان، اهميت بيشتری برای هند خواهد داشت.
راه جاده ای و ريلی ياد شده به افغانستان و گسترش فعاليت های ترابری و اقتصادی در بندر چابهار می تواند به توسعه افغانستان و همچنين استان سيستان و بلوچستان ایران، کمک کند.
گرچه در حال حاضر هيچ نشانه ای ازهمکاری های نزديک ميان نيرو های دريایی ايران و هند ديده نمی شود ولی همکاری دو کشور در زمينه مبادلات دريایی و توسعه زير بنای ترابری چابهار، می تواند سطح همکاری های استراتژيک دو کشور را افزايش دهد. اضافه بر اين توسعه بندر چا بهار و کريدور شمال – جنوب، ايران را در مرکز کريدور ترابری اوراسيا (اروپا آسيا) قرار خواهد داد و کشورهای زيادی از اين کار بهره خواهند برد.
ظرفيت ها و محدويت ها
قطع نظر از وقفه ای که درمورد همکاری هند برای توسعه چابهار پيش آمد، به نظر می رسد که با توجه به سفر محمد جواد ظريف به دهلی نو و تحولاتی که در رابطه ايران با کشور های گروه ۱+۵ آشکار شده، از سر گيری توسعه چا بهار و کريدور شمال – جنوب ادامه يابد.
در وضعيت فعلی مهمترين ظرفيت های روابط ايران و هند در حوزه انرژی و تجارت نهفته است. در اين رابطه، مقام های ايران و هند در ظاهراغلب از روابط بسيار دوستانه و نزديک دو کشورسخن می گويند ولی واقعيت اين است که روابط و همکاری های ايران و هند در مجموع تحت تاثير سازه هایی مانند منافع مشترک، آسيب پذيری های متقابل و بازيگران ثالث قرار دارد.
هند مناسبات خوبی با آمريکا، اسرائيل و کشور های عربی خليج فارس دارد و دهلی نو بر خلاف انتظار تهران به نفت و گاز ايران اتکا نمی کند . هند به عنوان چهارمين مصرف کننده انرژی در دنيا، فقط شش در صد نفت خود را از ايران تامين می کند.
پروژه خط لوله موسوم به صلح، (خط لوله گاز صادراتی ايران به پاکستان و هند) راه به جایی نبرده است و هند بخش قابل ملاحظه ای از نفت مورد نياز خود را از کشور های شورای همکاری خليج فارس، به ويژه عربستان، دريافت می کند و قطر مهمترين منبع گاز وارداتی هند است.
هند ضمن همکاری با ايران در برخی زمينه ها، در مجموع فاصله خود را با ايران حفظ کرده است.
