سالی که گذشت همچون سال های اخیر برای علاقه مندان به میراث فرهنگی و تاریخی ایران ، سال خوب و خوش خبری نبود.
در سال ۸۵ نیز غارتگران آثار تاریخی و فرهنگی سال پرکار و پر سودی را همچون چند سال گذشته پشت سر گذاشتند و به تاراج میراث این سرزمین کهن ادامه دادند.
علاوه بر غارت و تجارت میراث فرهنگی که در سال گذشته در نقاط مختلف کشور با سرعت بیشتری نسبت به گذشته ادامه داشت، برنامه ریزی نادرست و اجرای برخی از برنامه های عمرانی و صنعتی دولت نهم نیز به نابودی و از میان رفتن آثار وبناهای تاریخی وفرهنگی کشور منجر شد.
از سوی دیگر اشتباهات مکرر اسفندیار رحیم مشایی، رییس سازمان میراث فرهنگی در اتخاذ برنامه ها و سیاست های تنها مجموعه متولی میراث فرهنگی کشور موجب شد تا تعداد زیادی از بناهای تاریخی در معرض نابودی قرارگرفته و بسیاری از پروژه های کاوش و مرمت اشیاء و بناها در محوطه های باستانی ناتمام بماند.
این همه در حالی روی داد که به گفته ابراهیم حیدری، معاون دفتر حفظ و احیا ی آثار تاریخی کشور، ثبت آثار تاریخی در فهرست میراث فرهنگی نیز طی سال گذشته با مشکلات فراوانی همراه بود.
همچنین در سال گذشته، ایران شاهد کمترین تعداد ثبت آثار تاریخی طی سال های اخیر بود که خود نشانه ای بود از فقدان برنامه ریزی و توجه کافی مسوولان به موضوع میراث فرهنگی.
سال ۸۵ در حالی به پایان رسید که دوستداران تاریخ و فرهنگ ایران زمین با ابراز نگرانی و در مواردی حتی اعتراض ، نارضایتی خود را از روند نابودی میراث تاریخی ایران اعلام کردند اما نتوانستند روند حذف و غارت آثار باستانی را متوقف کنند.
در همین حال ، بسیاری از صاحب نظران و کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند که با ادامه سیاست های دولت در قبال میراث فرهنگی ، شاهد تخریب بیشتر اندک بناهای تاریخی ثبت شده و از دست دادن باقی اشیا بجا مانده از گذشتگان خواهیم بود.
یک رخداد خوب: ثبت بیستون در فهرست میراث جهانی
ثبت کتیبه بیستون در فهرست میراث جهانی یونسکو به عنوان هشتمین اثر تاریخی و فرهنگی ایران از پیشامدهای خوب عرصه میراث فرهنگی در سال گذشته بود.
این اثر ارزشمند به دستور داریوش اول در کوه بیستون و در ۳۰ کیلومتری شهر کرمانشاه ایجاد شده که پیروزی داریوش اول، پادشاه هخامنشی را به تصویر می کشد. دراین نقش برجسته، شرح ماجرای پیروزی داریوش به سه خط ایلامی، بابلی و فارسی باستان بیان شده است.
پیش از بیستون، هفت اثر تاریخی با نام های چغازنبیل ، تخت جمشید ، میدان نقش جهان ، هر سه در ۱۹ اردیبشهت سال ۵۸ ، مجموعه تاریخی تخت سلیمان در تاریخ ۱۴ تیر ۸۲ ، پاسارگاد و منظر تاریخی و فرهنگی ارگ بم هر دو در تاریخ ۱۶ تیر ۸۳ و گنبد سلطانیه در تاریخ ۲۴ تیر ۸۴ در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده بود.
طه هاشمی، رییس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری پس از ثبت بیستون درباره تعدد آثار تاریخی در کشور به خبرگزاری مهر گفت: « حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار اثر و جاذبه تاریخی، فرهنگی و طبیعی در ایران وجود دارد که تا کنون فقط ۲۰ هزار اثرتاریخی از این تعداد در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. »
این درحالی بود که پیش از این معاون مدیرکل دفتر حفظ و احیا آثار تاریخی کشور اعلام کرده بود تنها ۱۴ هزار اثر تاریخی تاکنون در فهرست میراث فرهنگی ثبت شده است.
به گفته ابراهیم حیدری، « مهم ترین مزیت ثبت آثار تاریخی حمایت قانونی از آن اثر است و از ایجاد کارگاه و دخل و تصرف در آن جلوگیری می کند.»
رخداد ناگوار: آبگیری سد سیوند
از جمله اتفاقاتی دیگری که در عرصه میراث فرهنگی طی سال گذشته رخ داد و دارای اهمیت بسیاری نیز بود، ماجرای آبگیری سد سیوند بود. به گفته باستان شناسان، با آبگیری سد سیوند نه تنها آثار باستانی کشف نشده بسیاری در تنگه بلاغی به زیر آب و از میان خواهد رفت، بلکه رطوبت ناشی از آب این سد آثار ویرانگری بر پاسارگاد و تخت جمشید خواهد داشت.
خبر موافقت سازمان میراث فرهنگی با آبگیری این سد درحالی به مهمترین اتفاق عرصه میراث فرهنگی در سال گذشته تبدیل شد که واکنش و اعتراض بسیاری از دوستداران تاریخ و تمدن ایران را در پی داشت.
در همین رابطه بیش از ۳۰ حزب و تشکل سیاسی خواستار جلوگیری از آبگیری این سد شدند. همچنین بسیاری از فعالان فرهنگی و دانشجویان با تجمع در مقابل مجلس خواستار توقف پروژه سد سیوند شدند.
در همین رابطه رییس کمسیون فرهنگی مجلس در پاسخ به تجمع معترضان به آبگیری سد سیوند به خبرگزاری ایرنا گفت: زمانی که سازمان میراث فرهنگی اعلام می کند آبگیری این سد مشکلی ندارد و آثار باستانی را تخریب نمی کند ما چه اقدامی می توانیم انجام دهیم.
عماد افروغ همچنین گفت: سازمان میراث فرهنگی مستقیم یا غیر مستقیم اعلام می کند در سد سیوند آبگیری صورت گیرد. اگر انجمن های علاقمند به بحث میراث فرهنگی ادعایی مستند و روشمند و معتبر دارند ارایه دهند تا ما بر حسب وظیفه در جلسه دیگر بررسی و مانع دیگر در آبگیری سد سیوند ایجاد کنیم.
برخی از کارشناسان معتقدند که با آبگیری سد سیوند، تخریب پاسارگاد و تخت جمشید سرعت می گیرد.سخنان افروغ در حالی منتشر می شد که اعتراض ها به آبگیری سد سیوند به یکی از مباحث مهم رسانه های داخلی و خارجی وهمچنین احزاب سیاسی تبدیل شده بود. از سویی دیگر، بسیاری از ایرانیان این موضوع را بر اساس میهن دوستی و برای زنده نگه داشتن نماد تمدن عظیم ایران پیش از اسلام دنبال می کردند.
در همین حال، اظهارات اسفندیار رحیم مشایی نیز به دامنه اعتراضات افزود. مشایی در حاشیه نخستین سمینار باستان شناسی در دوره اسلامی گفت: ایران دارای ملتی با عظمت و تمدنی گسترده بوده و هیچکس نمی تواند حضور تمدن ۱۴۰۰ ساله اسلام در ایران را انکار کند. بسیاری تلاش می کنند تاریخ ملت ایران را با تاریخ شاهان بنگارند و این خیانتی بزرگ بر ملت ایران است. در دوران جدید نیز سعی دارند سرزمین اسلامی را جدا کرده و اسلام را به چالشی جدید بکشانند اما خوشبختانه هرگز موفق نشده و نمی شوند.
این اظهارات در حالی مطرح شد که ماجرای آبگیری سد سیوند از جمله اتفاقات پر اهمیت سال گذشته بود، ادامه این پروژه توسط وزارت نیرو و همچنین بروز واکنش نا مناسب از سوی سازمان میراث فرهنگی در سال جاری نیز می تواند چالش های زیادی را درعرصه میراث فرهنگی ایجاد کند.
همچنین کاوش های سال گذشته و کشف کوشک منسوب به داریوش هخامنشی در تنگه بلاغی نیز بر اهمیت باستانی منطقه افزوده و بدون شک اعتراض ها ی داخلی و خارجی به آبگیری این سد در سال جاری نیز ادامه خواهد داشت.
اکتشافات بی نظیر
کشف یک کشتی متعلق به بیش از ۲۰۰۰ سال پیش در آب های خلیج فارس از جمله اکتشافات مهم باستان شناسان در سال گذشته بود. این کشتی که در اعماق دریا قرار دارد، از جمله اکتشافاتی است که توجه بسیاری از باستان شناسان و علاقه مندان به میراث تاریخی و فرهنگی در دنیا را به خود جلب کرد.
به گزارش خبرگزاری آریا و به گفته رییس سازمان میراث فرهنگی باتوجه به این که تاکنون کاوش های زیر آب توسط باستان شناسان ایرانی صورت نگرفته ، مسوولان سازمان در حال مذاکره با کشورهای دیگر هستند تا بتوانند این کشتی را از اعماق دریا خارج کنند.
همچنین در سال گذشته در ادامه کاوش ها در شهر سوخته که در نزدیکی شهر زابل واقع است، اسکلت زنی ٢۵ تا ٣٠ ساله به همراه با یک چشم مصنوعی چهار هزار و ۸۰۰ ساله کشف شد که دارای مویرگ های ریز طلایی به قطر کمتر از نیم میلی متر بود. کشف این چشم مصنوعی با قدمت ۴۸۰۰ سال در تاریخ باستان شناسی بی نظیر بود.
اما از دیگر اکتشافات مهم باستان شناسان، کشف چند جفت چشم دیگر در کوشک داریوش واقع در تنگه بلاغی بود.
باستان شناسان ایران و فرانسه در کاوش های اخیر خود در کوشک داریوش در تنگه بلاغی، چند جفت چشم مجسمه از دوره هخامنشی کشف کردند که به گفته سرپرست ایرانی هیات مشترک باستان شناسی ایران و فرانسه، نمونه چشم های یافت شده در تنگه بلاغی تاکنون در هیچ جای دیگر دیده نشده است و این نخستین باری است که چنین یافته هایی از دوران هخامنشیان بدست آمده است.
بناهای تاریخی در معرض خطر
آسیب رساندن به بخشی از مجموعه بی نظیر تخت جمشید از جمله اتفاقات ناگوار دیگری بود که طی سال گذشته در عرصه میراث فرهنگی روی داد.
در جریان فیلمبرداری یک سریال تلویزیونی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ، عوامل تهیه و ساخت این سریال به بخشی از مجموعه تخت جمشید آسیب های جبران ناپذیری وارد کردند .
افشين يزدانی یکی از باستانشناس مجموعه تخت جمشید در همین رابطه به ایسنا گفت: قسمتی از نقش برجسته های يک پلکان که به ۴۵۰ سال پيش از ميلاد و زمان اردشير اول ساسانی با حدود دو هزار و ۵۰۰ سال قدمت مربوط است، توسط يکی از اعضای این گروه فيلبرداری به وسيله يک شی فلزی به شکل عمدی تخريب شده است .
علاوه بر آسیب به نقش برجشته های پلکان تخت جمشید ، به گفته آقای یزدانی ، کف و ديواره های کاخ خشايار شاه نیز به دنبال کار اين گروه فيلميرداری با لکه های قرمز رنگ شيميايی آسیب دیده اند.
خبرگزاری ميراث فرهنگی نیز درهمین رابطه گزارش داد که « يکی از عوامل يک گروه فيلمبرداری که به تازگی در تخت جمشيد مشغول ساخت يک فيلم بلند بوده، با ابزار فلزی سر دو سرباز هخامنشی و نقش هديه آورندگان کاخ اردشير را به قصد سرقت جدا کرده است .»
این درحالی بود که مصیب امیری ، یکی از مسولان سازمان میراث فرهنگی استان فارس به خبرگزاری ایرنا گفت: بخشی از نقش برجسته در تخت جمشيد که آسيب ديده است به يک سنگ بزرگ متصل است و امکان ندارد بتوان آن را از جا برداشت و سرقت کرد .
انتشار خبر این اتفاق ناگوار در خبرگزاری های کشور، اعتراض و واکنش های فراوانی درمیان علاقه مندان به میراث فرهنگی را به دنبال داشت و موجب شد تا ادامه کار این گروه فیلمبرداری در تخت جمشید متوقف شود. اما مدتی پس از این ماجرا دوباره مجوز ادامه کار فیلمبرداری این گروه توسط سازمان میراث فرهنگی صادر شد.
این ماجرا درحالی اتفاق افتاد که محمد تقی عطايی یکی از کارشناسان بنياد پژوهشی پارسه – پاسارگاد از حوادث مشابه دیگری در مجموعه تخت جمشید خبر داده بود.
عطایی به ایسنا گفت: پيش از حادثه اخير در تخت جمشيد نيز يک گروه فیلمبرداری با ايجاد دود و آتش مصنوعی در کاخ تچر به گوشه‌ای از سنگ‌های درگاه کاخ آسيب رسانده بود و مدتی پيش گروه ديگری که برای فيلمبرداری به آنجا رفته بود، برای فيلمبرداری از صحنه‌ای در پاسارگاد اصرار داشت که داربست های مقبره کوروش باز شوند .
همچنین سال گذشته حوادث مشابه دیگری در جریان فیلمبرداری گروه های تلویزیونی و با مجوز سازمان میراث فرهنگی در مجموعه های تاریخی طاق بستان و بیستون نیز روی داد که به آسیب دیدن بخش هایی از این دو بنای تاریخی منجر شد.
ماجرای لوح های گلی
از دیگر اتفاقات مهمی که در عرصه میراث فرهنگی طی سال گذشته روی داد ، توقیف الواح گلی ایرانی توسط دادگاهی در کشور آمریکا بود. این الواح گلی که متعلق به مجموعه تخت جمشید است سالها پیش به منظور تحقیق و مطالعه به موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو در آمریکا منتقل شده بود. هرچند از تعداد دقیق آثار باستانی ایرانی در آمریکا اطلاعی در دست نیست اما براساس گفته مسو و لان دانشگاه شیکاگو بیش از ۳۰۰۰ لوح گلی ایرانی در این دانشگاه وجود دارد.
سال گذشته پس از شکایت تعدادی از خانواده های قربانیان یک انفجار در اسراییل از دولت ایران ، دادگاهی درکشور آمریکا دستور توقیف این الواح ودیگر آثار باستانی ایران را در آمریکا صادر کرد تا ضمن حراج از محل فروش این آثار باستانی، غرامت خانواده قربانیان پرداخت شود.
هرچند که روند دادرسی به پرونده الواح گلی ایران در سیستم قضایی آمریکا هنوز به پایان نرسیده است، اما اعلام حکم اولیه دادگاه آمریکایی واکنش های فراوانی را در ایران و همچنین بین ایرانیان در پی داشت که خواهان بازگشت این آثار تاریخی به کشور بودند.
سازمان میراث فرهنگی و دولت ایران در حالی نسبت به این حکم دادگاه آمریکایی اعتراض کردند که بنا بر مدارک موجود حتی در صورت لغو حکم دادگاه آمریکایی این الواح به دانشگاه شیکاگو بازگردانده خواهد شد و بازگشت آن ها به ایران مشخص نیست.
در همین ارتباط، ۶۰ نماینده مجلس ایران نیز در نامه ای به محمود احمدی نژاد خواهان اخراج باستان شناسان دانشگاه شیکاگو از کشور و پایان فعالیت های موسسه شرق شناسی این دانشگاه در ایران شدند.
ضمن توافقی که بین سازمان میراث فرهنگی و دانشگاه شیکاگو صورت گرفته است باستان شناسان این دانشگاه در برخی ازمناطق تاریخی ایران مشغول به کاوش و تحقیق هستند. پیش از این نیز طبق توافقی که در سال ۱۹۳۳ میان حکومت سابق ایران و و مسولان موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو صورت گرفته بود محققان این موسسه در ایران مشغول به فعالیت بودند.
جیرفت ، همچنان مورد توجه غارتگران
در حالی که اسفندیار رحیم مشایی در آبان ماه سال گذشته به مهر گفت که « با تلاش سازمان و حافظان میراث فرهنگی، دیگر، اموال تاریخی از جیرفت قاچاق نمی شود و بزودی تمام آثار قاچاق شده به خارج از کشور نیز به ایران بازگردانده می شود » ، خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی ، ایرنا، در دی ماه گذشته گزارش داد همچنان غارتگران میراث فرهنگی در مناطق باستانی شهر جیرفت فعال هستند و آثار باستانی را به خارج از کشور منتقل می کنند.
این در حالی بود که طی سال گذشته کمتر خبری در باره ادامه روند قاچاق اشیا تاریخی از مناطق باستانی شهر جیرفت منتشر شده بود. در این میان اما اظهارات رحیم مشایی و همچنین سرپرست هیات باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی در جیرفت ۸۵ دوباره ماجرای غارت اشیا تاریخی از این شهر و قاچاق آنها به خارج از کشور را مطرح کرد.
دکتر یوسف مجیدزاده نیز در اسفندماه گذشته به خبرگزاری مهر گفت: « از میان ۳۰ هزار اثر تاریخی حاصل از حفاری های غیر مجاز جیرفت که به خارج از کشور قاچاق شد، تنها ۱۵۰ اثر به کشور بازگردانده شده است. »
بازدید مردم از پرسپولیس، پارسه و یا تخت جمشید
سرپرست هیات باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی در جیرفت همچنین گفت: « در بسیاری از موارد بوده که دادگاه تشکیل شده اما به دلایل مختلف به نفع ما رای صادر نشده است، به همین دلیل تا کنون نتوانسته ایم در باز پس گرفتن اشیا قاچاق شده به موفقیت های چشمگیری دست پیدا کنیم. »
پس از آن که این اظهارات از سوی اسفندیار رحیم مشایی و سرپرست هیات باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی در جیرفت مطرح شد، علی زادسر نماینده مردم جیرفت ضمن اعتراض به آمار اعلام شده از سوی مقامات مسوول ، خواستار پاسخگویی مشایی در خصوص اشیا ی به تاراج رفته جیرفت شد.
زادسر که قیمت تخمینی اشیا قاچاق شده از جیرفت کهن در زمان کشف و انتقال به خارج کشور را حدود ۳۰ میلیارد دلار اعلام کرد به مهر گفت: « آقای رحیم مشایی باید پاسخ دهد چرا تعداد یک میلیون اثر عتیقه مسروقه به ۳۰ هزار قطعه کاهش یافته و سرنوشت باقی اشیا مسروقه چیست؟ »
اسفندیار رحیم مشائی
در همین ارتباط و پس از آن، محمدرضا کارگر رییس موزه ملی و معاون اسفندیار رحیم مشایی ضمن رد این مسئله اعلام کرد: « سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هیچ گونه تعامل و همکاری با عتیقه فروشی ها ندارد و در صورت اطلاع از فروش آثار تاریخی و اثر ملی به دست آمده از حفاری های غیر مجاز در این قبیل مراکز، با این افراد برخورد قضایی می شود. »
درخواست برکناری رحیم مشایی
عملکرد ضعیف رحیم مشایی در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری موجب شد تا در سال گذشته، اعضای کمسیون فرهنگی مجلس هفتم با ارسال نامه ای ۱۷ بندی به محمود احمدی نژاد،ضمن انتقاد از سیاست ها و برنامه های اسفندیار رحیم مشایی در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، نسبت به تخلفات وی هشدار داده و خواستار پیگیری و پاسخگویی رییس جمهوری در باره عملکرد او شوند.
اعضای کمسیون فرهنگی در ادامه « طرح شعارها و وعده های بی پایه و بدون پشتوانه، به صرف خبرسازی و فریب افکار عمومی توسط مدیران این سازمان همچون معرفی قطب های گردشگری، اجرای سفرهای ارزان قیمت، ثبت جهانی آثار فرهنگی، عملیات ساخت بیش از ۶۰ هتل تا پایان سال ۸۵ و شروع ساخت ۲۰۰ مجتمع گردشگری، اعلام جذب اعتباری معادل ۹۵۰ میلیون دلار فاینانس خارجی» (که این مورد توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی تکذیب شده است) را از دلایل ضعف مدیریت رحیم مشایی عنوان کرده بودند.
این درحالی بود که مدتی پس از انتشار این نامه ، اسفندیار رحیم مشایی آن را جریان سازی مخالفان خود خواند و به خبرگزاری فارس گفت: « هیچ کسی جرات ندارد مرا برکنار کند. »
