عملیات تکریت که از دهم اسفند ۹۳ با مشارکت یکانهای نظامی و نیروی بسیج مردمی (شبه نظامیان) آغاز شده بود، به رغم کاستی‌هایش سرانجام روز ۱۲ فروردین ۹۴ به ثمر نشست و شهر تکریت از گروه خلافت اسلامی (داعش) پس گرفته شد.
حیدرعبادی، نخست وزیر عراق، پس از ورود به تکریت با اشاره به برافراشته شدن پرچم عراق بر فراز ساختمان استانداری صلاح الدین، بی‌آنکه سخنی از نقش سپاه پاسداران و حمایت هوایی آمریکا به زبان آورد، گفت: «این عملیات با تلاش خود عراقی‌ها به نتیجه رسید... و دولت مصمم است همه کشور را آزاد کند.»
در حال حاضر شهر موصل و نیمی از استان انبار، از جمله شهر فلوجه و بخش مهمی از شهر رمادی تحت کنترل داعش است.
با این همه، دو روز پس از آزادسازی تکریت، حیدر عبادی در مصاحبه‌ای با روزنامه آلمانی اشپیگل ضمن اشاره به کمک‌های جمهوری اسلامی در نبرد علیه داعش، در پاسخ به پرسش یک خبرنگار که در مقابل این کمک‌ها چه «هزینه سیاسی» خواهید پرداخت، اظهار داشت: «عراق چیزی به ایران بدهکار نیست... آنها [ایرانی‌ها] به خاطر امنیت ملی خودشان کار می‌کنند.»
الگو برای عملیات موصل؟
مقام‌های عراقی از جمله خالد عبیدی، وزیر دفاع این کشور با قلمداد کردن عملیات تکریت و پاکسازی داعش از این شهر به عنوان نقطه عطفی در مبارزه علیه این گروه، تصریح کرده‌اند که این عملیات می‌تواند راه را برای آزاد سازی موصل هموار کند. اما نحوه اجرای عملیات تکریت و عملکرد نیروهای شرکت کننده عراقی نه تنها وارونه این را نشان می‌دهد که حاوی هشدار‌ها و درس‌های جدی برای نظامیان، شبه نظامیان و مقام‌های سیاسی عراق می‌باشد که لازم است در عملیات موصل مد نظر قرار گیرد، از جمله عدم انسجام و ناهماهنگی بین یکانهای نظامی و نیروی بسیج مردمی، و رویکرد‌های متفاوت آنها برای رویاروئی با داعش.
یکی از هشدارهای مهم، رفتار تلافی جویانه شبه نظامیان شیعه در تکریت است که با پایان عملیات آزاد سازی تکریت، در شهر دست به دزدی و چپاول اموال و آتش زدن ساختمان‌ها زدند. به گزارش رویترز، آنها در یک مورد با چاقو سر دو تن از افراد داعش را بریدند و شماری از اجساد داعشی‌ها را روی زمین کشیدند. در پی این رفتار شبه نظامیان که اعتراض‌های شدید نمایندگان سنی مذهب پارلمان عراق و رئیس شورای استان صلاح الدین را به دنبال داشت، شبه نظامیان به دستور حیدر عبادی از تکریت خارج شدند و نیروهای امنیتی و قبایل عرب‌های سنی کنترل شهر را به عهده گرفتند.
موقعیت جغرافیایی موصل، چالش لجستیکی
بیشتر ساکنان شهر تکریت قبل از شروع عملیات این شهر را ترک کرده بودند در حالی که داعش تعمداً از خروج ساکنان موصل جلوگیری کرد. علاوه بر این، هیچ ضمانتی وجود ندارد که ساکنان این شهر که بیش از ۶۵ در صد آنها سنی‌اند، پذیرای نیروی بسیج مردمی شیعه یا نظامیان عراق باشند. این نیرو‌ها ممکن است در موصل با مقاومت سرسختانه ساکنان این شهر مواجه شوند.
از دیدگاه نظامی، عملیات تکریت نشان داد که نیروهای بسیج مردمی شیعه با همکاری یکانهای نظامی می‌توانند نقش موثری را در عملیات آتی عراق بازی کنند، منوط به این که کاستی‌های آشکار شده در عملیات تکریت را رفع کنند. گرچه تجربیات بدست آمده در این عملیات می‌تواند کارآیی یکانهای نظامی و شبه نظامی را در زمینه جنگ‌های شهری افزایش دهد، ولی با این تجربیات نمی‌توان نتایج عملیات موصل را پیش بینی کرد.
تکریت در ۱۳۰ کیلومتری شمال بغداد قرار دارد در حالی که فاصله موصل تا بغداد ۳۵۰ کیلومتر است و نزدیک‌ترین پایگاه ارتش عراق به موصل، یعنی پایگاه بیجی، در ۱۵۰ کیلومتری جنوب این شهر واقع است. با در نظر گرفتن این فواصل گسترش نیروهای نظامی و شبه نظامی در عملیات موصل و باز نگهداشتن خطوط مواصلاتی و پشتیبانی مشکل‌تر و خطرناک ترخواهد بود. موصل در ژوئن سال گذشته، نه ماه پیش، به تصرف داعش در آمد و بی‌شک این گروه پیش بینی‌های لازم دفاعی را انجام داده است.
تکریت ۱۵۰ کیلومتر مربع مساحت دارد در حالی که مساحت موصل به ۴۰۰ کیلومتر مربع می‌رسد. بیشتر ساکنان شهر تکریت قبل از شروع عملیات این شهر را ترک کرده بودند در حالی که داعش تعمداً و تا سر حد امکان از خروج ساکنان موصل جلوگیری کرد و در حال حاضر بیش از ۷۵۰۰۰۰ نفر در این شهر سکنی دارند. علاوه بر این، هیچ ضمانتی وجود ندارد که ساکنان این شهر که بیش از ۶۵ در صد آنها سنی‌اند، پذیرای نیروی بسیج مردمی شیعه یا نظامیان عراق باشند. این نیرو‌ها ممکن است در موصل با مقاومت سرسختانه ساکنان این شهر مواجه شوند. در این میان، رفتاری که شبه نظامیان پس از آزاد سازی تکریت از خود بروز دادند، مزید بر علت شده است.
طرح آمریکا
چه نیروهایی در چه زمانی در عملیات موصل شرکت خواهند کرد و ترکیب و ماهیت این نیرو‌ها چگونه خواهد بود؟
رسانه‌ها و مقام‌های آمریکایی در مورد زمان اجرای عملیات آزاد سازی موصل دچار تناقض شده‌اند. از یک سو یک مقام نظامی آمریکا فصل بهار را زمان شروع عملیات اعلام کرده است و از سوی دیگر اشتون کارتر، وزیر دفاع آمریکا، آغاز زودهنگام آن را منتفی می‌داند. برخی از رسانه‌ها آغاز عملیات را قبل از پایان سال جاری میلادی گزارش کرده‌اند.
به رغم این، یک مقام فرماندهی مرکزی آمریکا (سنت کام) روز ۳۰ بهمن در اقدامی بی‌سابقه با ارائه اطلاعات در مورد طرح عملیاتی آمریکا برای آزادسازی موصل گفت حمله به موصل با شرکت پنج تیپ عراق و حمایت سه تیپ از پیشمرگه‌ها صورت خواهد گرفت و نزدیک به ۲۵ هزار نفر نظامی در این عملیات شرکت خواهند کرد. به برآورد پنتاگون بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ نفر داعشی در موصل حضور دارند. به گفته این مقام سنت کام، باز سازماندهی، آموزش و آماده سازی یکانهای ارتش عراق به وسیله مشاوران آمریکا برای بازپس گیری موصل دیرگاهی است که ادامه دارد و احتمالاً این عملیات در اوایل تابستان سال جاری اجرا خواهد شد.
ضعف‌های بنیادین ارتش، فساد گسترده
اجرای چنین طرحی در زمان اعلام شده جای تردید دارد به ویژه که ضعف‌های بنیادین ارتش عراق رفع نشده است، ضعف‌هایی که در اصل ریشه سیاسی دارد. کمک‌های فعلی آمریکا به ارتش عراق یک از سازه‌های مهم در احیا این ارتش است ولی جدا از سلاح و تجهیزات و آموزش، ارتش عراق مانند هر نیروی رزمنده کارآمد به انگیزه و ایمان و رهبری افسران فرمند (کاریزماتیک) و شجاع نیاز دارد. شواهد نشان می‌دهد که تغییرات آشکاری در ماهیت فرقه‌ای ارتش عراق آشکار نشده است و این ارتش کماکان از فرماندهی ضعیف و ناکارآمد، نداشتن حمیت یکانی و روح یگانگی، روحیه ضعیف و فساد رنج می‌برد.
شواهد نشان می‌دهد که تغییرات آشکاری در ماهیت فرقه‌ای ارتش عراق آشکار نشده است و این ارتش کماکان از فرماندهی ضعیف و ناکارآمد، نداشتن حمیت یکانی و روح یگانگی، روحیه ضعیف و فساد رنج می‌برد
حیدر عبادی در نشست ۹ آذر سال گذشته مجلس این کشور فاش کرد که در ارتش عراق ۵۰ هزار اسامی جعلی وجود دارد که از چهار لشگر عراق حقوق می‌گیرند و برخی از آنها حتی وجود خارجی ندارند. در رابطه با فساد گسترده در ارتش و نیروی انتظامی عراق، روزنامه نیویورک تایمز روز ۲۳ نوامبر ۲۰۱۴ از قول شماری از افسران و قانونگزاران عراقی و مقام‌های آمریکایی نوشت، یک ژنرال عراقی به خاطر شهرت‌اش به فروش جیره مرغ سربازان «ژنرال مرغی» نام دارد در حالی که ژنرال دیگری به خاطر عادت‌اش به نوشیدن عرق در ساعات خدمت، «ژنرال عرقی» نامیده می‌شود و بالاخره ژنرال دیگری به سبب اشتیاق‌اش به دریافت اسکناس‌های ده هزار دیناری در مقابل اعطا مشاغل سفارشی به افسران به «ژنرال دفتری» شهرت دارد.
پیکربندی و استعداد ارتش
ارتش فعلی عراق صرفاً سایه‌ای از ارتش نوین این کشور است که آمریکا بعد از سال ۲۰۰۳ بنا نهاد. در این سال، متعاقب انحلال ارتش بعثی عراق، آمریکا و همپیمانانش ۲۵ میلیارد دلار برای پایه گذاری، سازماندهی و تجهیز ارتش نوین این کشور هزینه کردند - ارتشی با استعداد ۲۵۰۰۰۰ نفر، ۴۰۰ تانک، ۲۵۰۰ خودروی رزمی زرهی و ۲۷۸ هواپیما هلیکو‌پتر. اما این ارتش به رغم این نیروی انسانی و ساز و برگ قابل توجه، آمادگی رزمی کافی نداشت و از نظر جذب افراد جدید و تداوم آموزش درسطح یکان‌ها به منظور حفظ کارایی‌اش در تنگنا بود.
در چنین شرایطی، در حالی که اوضاع امنیتی در عراق رو به وخامت می‌رفت، نوری المالکی، نخست وزیر وقت، یکانهای خبره ارتش را در بغداد و اطراف آن گمارد و از توجه کافی به رویداد‌های سیاسی و نظامی در غرب عراق و در فلوجه و رمادی غافل ماند و متلاشی شدن چهار لشگر عراق در موصل با استعداد ۳۰۰۰۰ نفر ضعف‌های بنیادین این ارتش را به نمایش گذاشت.
فروپاشی و تسلیم لشگر‌های عراق در ژوئن سال پیش میلادی در مقابل داعش صدمه سنگینی بر وجهه ارتش زد و عملیات تکریت هم که در آن شبه نظامیان نقش اصلی را به عهده داشتند، کمکی به ترمیم وجهه خدشه دار شده این ارتش نکرد. ادامه این وضع می‌رود که جایگاه و شان ارتش را به عنوان مهم‌ترین نهاد نظامی کشور زیر سئوال برد.
در حال حاضر توان اسمی و ظاهری ارتش عراق به ۴۰ تیپ ضعیف و ناکارآمد خلاصه می‌شود. نزدیک به شش ماه پیش، ژنرال مارتین دمپسی، رئیس ستاد ارتش آمریکا، گفت که نیمی از ارتش عراق توانایی پیکار با گروه خلافت اسلامی را ندارد و نیم دیگر را باید با یاری مشاوران آمریکایی و ساز و برگ نظامی باز سازی کرد.
در سال ۲۰۰۹ که برنامه «آموزش و تجهیز» ارتش عراق به وسیله آمریکا به اوج خود رسید، ارتش عراق از نظر سازمانی دارای ۵۵ تیپ رزمی بود. همزمان وزارت کشور عراق نیز ۳۰ تیپ کوچک داشت و شمار پرسنل آن به ۱۲۰۰۰۰ نفر می‌رسید.
با ظهور داعش در عراق و بحران ناشی از آن، آمریکا بار دیگر سازماندهی، آموزش و تجهیز یکانهای ارتش عراق را با بودجه‌ای معادل یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار آغاز کرد که کماکان ادامه دارد و انتظار می‌رود که در طول سال جاری میلادی ۹ تیپ با توان کامل رزمی وارد میدان شود. تحت همین برنامه آمریکا تجهیزات بیش از ۱۵۰۰۰ نفر از پیشمرگه‌ها را نوسازی خواهد کرد.
در حال حاضر توان اسمی و ظاهری ارتش عراق به ۴۰ تیپ ضعیف و ناکارآمد خلاصه می‌شود. نزدیک به شش ماه پیش، ژنرال مارتین دمپسی، رئیس ستاد ارتش آمریکا، گفت که نیمی از ارتش عراق توانایی پیکار با گروه خلافت اسلامی را ندارد و نیم دیگر را باید با یاری مشاوران آمریکایی و ساز و برگ نظامی باز سازی کرد.
به گفته این افسر بلند پایه، ارزیابی کار‌شناسان نظامی آمریکا از ارتش عراق نشان می‌دهد که ۲۶ تیپ این ارتش با داشتن فرماندهان شایسته و احساسات ملی گرایی، نه فرقه گرایی، می‌توانند با گروه خلافت اسلامی پیکار کنند و تیپ‌های باقیمانده که اکثر پرسنل آن شیعه‌اند، یکانهای معتبری برای مبارزه با داعش محسوب نمی‌شوند.
بررسی کار‌شناسان نظامی نشان می‌دهد که به نحوی مشابه توان وزارت کشور عراق نیز فروکش کرده است. این وزارت خانه ۲۴ تیپ کوچک دارد و شمار پرسنل آن ۳۶۰۰۰ نفر است.
علاوه بر ارتش و وزارت کشور، عراق دو نیروی امنیتی - نظامی دیگری نیز دارد. یک از آنها نیروی بسیج مردمی است با استعداد ۱۰۰۰۰۰ نفر که فقط ۲۰۰۰۰ نفر از این تعداد آموزش کافی دیده‌اند و توانائی رزمی دارند. دیگر نیروی عراق که از سوی دولت بغداد در حال سازماندهی است گارد ملی نام دارد که تحت کنترل شورا‌های استانی قرار خواهد گرفت.
به موازات این نیرو‌ها، دولت اقلیم کردستان نیز با سازماندهی و تجهیز پیشمرگه‌ها ۵۴ تیپ دارد و شمار پرسنل این یکان‌ها به ۱۱۳۰۰۰ نفر می‌رسد.
مقایسه کمی این نیرو‌ها نشان می‌دهد که ارتش عراق می‌رود که به کوچک‌ترین نیرو در کشور تبدیل شود. یکانهای نظامی در تکریت نقش تعیین کننده‌ای نداشتند و عملکرد این ارتش در عملیات آتی برای این نهاد سرنوشت ساز خواهد بود و آینده آن را رقم خواهد زد - آینده‌ای که ارتباط تنگاتنگی به حمایت سیاسی شیعیان، سنی‌ها و کرد‌ها و همچنین نقش این ارتش در آزاد سازی موصل خواهد داشت، گو اینکه کرد‌های عراق به دلایل تاریخی نگران نضج گیری ارتش و تقویت آن نیستند.
چالش‌های آزادسازی موصل
با توجه به ضعف‌های چشمگیر ارتش عراق، دولت بغداد برای آزادسازی تکریت به ناچار از شبه نظامیان بهره گرفت. طرح آمریکا برای موصل شبه نظامیان را دربر نمی‌گیرد و در در واقع آمریکا رابطه مستقیم با نیروی بسیج مردمی ندارد و هماهنگی‌های عملیاتی آن به ارتش و وزارت دفاع عراق محدود می‌شود. با توجه به روند عملیات تکریت و درس‌های آموخته شده نظامی و این که تغییرات اساسی در توان و عملکرد ارتش آشکار نشده است، استفاده از نیروی بسیج مردمی در عملیات موصل و همچنین حمایت هوایی آمریکا اجتناب ناپذیرخواهد بود، به ویژه این که پیشمرگه‌های کرد آزادسازی موصل را از ارجحیت‌های عملیاتی خود نمی‌دانند.
ساکنان سنی موصل توانایی آن را دارند که سرنوشت این شهر را رقم زنند. بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ نفر داعشی در موصل مستقرند و بر این شهر حکومت می‌کنند اما این شهر بیش از یکصد هزار تن واجد شرایط برای مبارزه و مسلح شدن دارد که تاکنون بی‌طرف باقی مانده‌اند و در صورت گرفتن امتیازاتی از سوی دولت بغداد ممکن است علیه داعش قیام کنند.
پیشمرگه‌ها در ژانویه سال جاری طی یک عملیات، شماری از دهکده‌های اطراف موصل را از داعش پس گرفتند و خطوط مواصلاتی موصل را با تلعفر و سوریه مختل کردند ولی مقام‌های دولت اقلیم کردستان به صراحت اعلام کردند که پیشمرگه‌ها از مناطق کردنشین فرا‌تر نخواهند رفت و این که آزادسازی موصل از وظایف ارتش عراق است نه کرد‌ها.
علاوه بر اهمیت ترکیب نیروهای شرکت کننده برای آزادسازی موصل، این شهر به مثابه پایتخت سنی‌های عراق است و نه تنها میانه خوبی با شیعیان ندارد که از حضور کرد‌ها نیز اسقبال نمی‌کند. به رغم این، خالد عبیدی، وزیر دفاع عراق، روز ششم اسفند ۱۳۹۳ با اشاره به این که ۸۰ درصد از ساکنان این شهر همراه دولت و ارتش هستند، گفت: «آنها منتظر آزادسازی شهر از دست تروریست‌های داعش هستند و... عملیات آزادسازی کشور امسال به پایان می‌رسد.»
این پیش بینی در صورتی محقق خواهد شد که داعش وضع ضعیفی در موصل داشته باشد و مقاومت‌اش در کوتاه مدت بشکند. در ظاهر ممکن است که ۲۵۰۰۰ نیروی مهاجم با احتساب ۱۲ نفر مهاجم در مقابل یک نفر مدافع، عقلانی به نظر رسد ولی واقعیت این است که توان این نیرو با توجه به گستردگی وظایفی که به عهده خواهد داشت، تحلیل خواهد رفت. در شهر موصل با ۷۰۰ هزار سکنه فعلی‌اش، پرسنل این نیرو در هر ناحیه شهر باید با تله‌های انفجاری و پاکسازی ساختمان‌ها دست و پنجه نرم کنند و امنیت را در آن برقرار کنند. پس گرفتن موصل بر پایه برخی پیش فرض‌ها آسان جلوه می‌کند ولی انتظار نمی‌رود که این شهر به سهولت آزاد گردد.
پرسش‌ها و ابهامات
نبرد آتی بر سر آزادسازی موصل در میدانی به وقوع خواهد پیوست که در آن سه بلوک قومی- فرقه‌ای برای پی جویی اهداف خود مقابل یکدیگر قرار می‌گیرند و در این رابطه پرسش‌های مهمی مطرح است.
آیا نتایج عملیات تکریت و رفتار شبه نظامیان پس از آزادی این شهر، سنی‌های موصل را به داعش نزدیک‌تر کرده است یا اینکه به باور وزیر دفاع عراق سکنه شهر منتظر رهایی شهر از دست داعش‌اند؟
آیا کرد‌ها حضور ارتش عراق و شبه نظامیان شیعه را در نزدیکی مرز‌های خود حمل خواهند کرد؟ آیا سنی‌های موصل سیل شیعیان جنوب وابسته به نیروی بسیج مردمی را برای حفظ امنیت شهر خود خواهند پذیرفت؟ در صورت تنبیه مظنونان به همکاری و همدستی با داعش از سوی شبه نظامیان شیعه و یا نیروهای دیگر چه اتفاقی روی خواهد داد و واکنش مردم شهر چه خواهد بود؟ آیا نتایج عملیات تکریت و رفتار شبه نظامیان پس از آزادی این شهر، سنی‌های موصل را به داعش نزدیک‌تر کرده است یا اینکه به باور وزیر دفاع عراق سکنه شهر منتظر رهایی شهر از دست داعش‌اند؟
این پرسش‌ها بسیار مهم‌اند زیرا ساکنان سنی موصل توانایی آن را دارند که سرنوشت این شهر را رقم زنند. به برآورد کار‌شناسان آمریکایی بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ نفر داعشی در موصل مستقرند و بر این شهر حکومت می‌کنند اما این شهر بیش از ۱۰۰۰۰۰ تن واجد شرایط برای مبارزه و مسلح شدن دارد که تاکنون بی‌طرف باقی مانده‌اند و در صورت گرفتن امتیازاتی از سوی دولت بغداد ممکن است علیه داعش قیام کنند.
عملکرد دولت بغداد نشان داده است که در رابطه با دادن امتیاز و وفا به عهد پیشنیه خوبی ندارد. به همین جهت لازم است که دولت حیدر عبادی به این دسته از ساکنان موصل اطمینان خاطر دهد که نیروهای نظامی یا شبه نظامی غیر محلی دوباره موصل را اشغال نخواهند کرد.
سئوال مطرح دیگر این است که داعش چه اقداماتی را برای مقابله با عملیات احتمالی برای آزادسازی موصل و یا بعد از عملیات به عمل آورده است؟ موصل شهر بزرگی است و برای داعش مشکل خواهد بود که به طور تام و تمام از شهر دفاع کند و از نفوذ یکانهای نظامی و شبه نظامی جلوگیری کند. آیا داعش از موصل برای همیشه عقب نشینی خواهد کرد یا این که چند ماه پس از آزادسازی این شهر دوباره به شهر نفوذ خواهد کرد؟ شهر سنی نشین رمادی و دست به دست شدن آن بین داعش و نیروهای نظامی و شبه نظامی نمونه بارز این تاکتیک داعش است.
این پرسش‌ها توام با در نظر گرفتن نتیجه عملیات تکریت نشان می‌دهد که عملیات آزادسازی موصل و تامین امنیت این شهر پس از آزادسازی آن کاری پیچیده و بسیار مشکل خواهد بود. امکان این که این شهر را بتوان در سه یا پنج ماه آینده آزاد کرد، آن گونه که حیدرعبادی، نخست وزیر عراق، روز ۲۷ بهمن پیش بینی کرد، دور از انتظار است. به رغم این نحوه اجرای عملیات موصل و موفقیت آن توام با پیش بینی‌های لازم پس از آزادسازی آن می‌تواند نقطه عطفی در مبارزه علیه داعش باشد و به شکست آن درعراق بیانجامد.
