نوبل ادبیات را در ۱۰ سال گذشته عمدتاً به شاعران اروپایی و (شمال) آمریکا داده‌اند. چهار نفر از این عده از حوزه انگلیسی‌زبان بوده‌اند. مو یان، نویسنده چینی تنها نویسنده در میان این عده بود که از چین، یعنی از منطقه‌ای به غیر از اروپا و آمریکا می‌آید.
امسال هم گرچه نام برخی از نویسندگان کانادایی و فرانسوی در صدر فهرست حدس و گمان‌ها بود، ولی با توجه به سابقه ۱۰ سال اخیر، این درک و دریافت هم وجود داشت که جایزه نوبل ادبی ۲۰۲۱ بعید نیست که به نویسنده یا نویسندگان و شاعرانی از مناطقی غیر از اروپا و آمریکا دیگر تعلق خواهد گرفت.
نام‌هایی هم در این رابطه مطرح بود؛ از جمله خانم چیاماندا نگوزی آدیچی نویسنده نیجریایی، آقای ویکرام سث نویسنده هندی، لیائو یوو از چین، یا میا کوتو از موزامبیک. به خصوص شانس نگوگی وا تیونگو نویسنده نامدار کنیایی و چهره معروف ادبیات شرق آفریقا، برای دریافت جایزه امسال بالا ارزیابی می‌شد.
قرعه اما به نام عبدالرزاق قُرنَح افتاد، نویسنده‌ای نام‌‌آشنا و زاده و رشد یافته در تانزانیا و پروفسور ادبیات انگلیسی پسااستمعار در بریتانیا. او هم گرچه از شرق آفریقا برخاسته، ولی سال‌های سال است که مقیم بریتانیا است و ۱۰ اثر بلند و کوتاهش را هم نه به زبان مادری سواحیلی که به انگلیسی نوشته است.
به عبارتی امسال هم دریافت‌کننده نوبل نه اروپایی است و نه لزوماً غیراروپایی، به خصوص که آثارش را هم به زبان انگلیسی نوشته است، هر چند که موضوع آنها به پدیده‌هایی برمی‌گردد که زادگاهش با آنها مواجه بوده‌اند، استعمار و پناهجویی و تقاطع فرهنگ‌ها و...
گرچه نام قرنح اینجا و آنجا در ارتباط با نامزدی جایز بوکر یا جرج اورول مطرح شده، ولی اسم او در فهرست حدس و گمان‌های امسال نبود، چنان که سال گذشته هم کمتر کسی گمانه اعطای جایزه به لوئیزه گلوک، شاعر توانا و در عین کمتر شناخته شده آمریکا را مطرح کرده بود.
نام قرنح از سال ۱۹۹۴ که رمان «بهشت» او در فهرست نامزدان دریافت جایزه بوکر قرار گرفت، در میان محافل ادبی حوزه زبان انگلیسی مطرح بوده است، به خصوص که این رمان قرینه یا آینه‌ای در برابر رمان «دل تاریکی» ژوزف کنراد (با ترجمه صالح حسینی به فارسی) تلقی می‌شده است. اگر کنراد در اثر معروف خود به سرنوشت استعمارگران می‌پرازد، قرنح در «بهشت» تصویری از حال و روز استعمارشدگان به دست می‌‌دهد. کمیته نوبل ادبی هم در توصیف آثار قرنح نوشته است که او چشمان ما را به تنوع فرهنگی در شرق آفریقا باز می‌کند، تنوعی که در نقاط دیگر جهان ناشناخته مانده‌‌اند.
درز اطلاعات و کانالی که بسته شد
اینکه حدس و گمان‌های سال‌های اخیر کمتر درست از کار درآمده‌اند به بسته‌شدن راه درز اطلاعات از آکادمی ادبیات سوئد برمی‌گردد که پس از یک ماجرای رسوایی در سال ۲۰۱۸ رخ داد. این رسوایی به تعلیق بی‌سابقه معرفی برنده و اعطای نوبل در سال مزبور و به برخی تغییرات اساسی در ساختار کمیته نوبل ادبی منجر شد.
ماجرای رسوایی به طرح اتهاماتی سنگین علیه جان-کلود آرنولت، همسر خانم کاترینا فروستن، عضو آکادمی نوبل برمی‌گشت. افشاگری‌هایی که در چارچوب کارزار جنبش «می تو» صورت گرفت آقای آرنولت را با اتهامات سنگین استفاده از خشونت و آزار جنسی روبرو کرد. ۱۷ زن وابسته به آکادمی جایزه نوبل آرنولت را متهم کردند که به آنها تعرض و دست‌درازی جنسی کرده است. دادگاهی در اواخر سال ۲۰۱۸ آرنولت را به جرم ارتکاب تجاوز جنسی به دو سال و نیم زندان محکوم کرد.
در این گیرودار این اتهام سنگین نیز علیه خانم فروستن و همسر او مطرح شد که نام برندگان جایزه نوبل ادبی را پیشاپیش و قبل از اعلام رسمی اینجا و آنجا و در محافل نزدیک مطرح می‌کرده‌اند، امری که با توجه به ارتباط آن با منافع محافل مرتبط با دستجات و گروه‌های شرط‌بندی امری تصادفی و از سر تفننن تلقی نمی‌شد.
تحقیقاتی که در این رابطه انجام شد به برکناری رئیس داوران آکادمی نوبل، خانم سارا دانیوس انجامید. هیئت داوران که بسیاری از اعضای آن هم استعفا کردند نیز مشمول تغییراتی شد. آکادمی نوبل پس از این تعویض‌ها همچنین از تغییر شیوه کار خود خبر داد. از ۱۸ عضو آکادمی نوبل حالا تنها پنج نفر عضو «کمیته نوبل» هستند و تصمیمات خود را در ارتباط تنگاتنگ با سایر اعضا اخذ می‌کنند.
تشکیل یک گروه کارشناسی از ۱۰ متخصص هم از دیگر تغییرات پس از رسوایی یادشده بوده است. اعضای این گروه برای سه سال انتخاب می‌شوند و در صورتی که خودشان مایل باشند نامشان محرمانه می‌ماند. این ۱۰ تن باید آثار ادبی حوزه‌های زبان عربی، هندی، فارسی، شرق آسیا و منطقه اسلاونشین را رصد کنند و دلایل خود را برای اعطای احتمالی جایزه به آثار این حوزه‌ها عنوان کنند و به سؤال‌های کمیته درباره هر کدام از نامزدها پاسخ دهند.
کمیته ادبی نوبل تقریباً با همین ترکیب بود که بعدتر در سال ۲۰۱۹، درباره برنده نوبل ادبی این سال و جایزه به تعویق افتاده سال ۲۰۱۸ تصمیم گرفت و پتر هانتکه و اولگا توکارچوک برنده آن اعلام شدند.
زنان و سهمی که رو به افزایش است، ولی ...
توکارچوک پانزدهمین زنی بود که به دریافت نوبل ادبیات نائل می‌شد. با لوئیز گلوک که سال گذشته این جایزه را دریافت کرد، شمار زنان دریافت‌کننده نوبل ادبی حالا به ۱۶ نفر رسیده است.
گرچه شمار زنان دریافت‌کننده جایزه نوبل در همه رشته‌ها در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده است ولی هنوز سهم آنها از این جوایز زیاد نیست. از ۹۲۳ نفری که از سال ۱۹۰۱ تا ۲۰۱۹ به دریافت جایزه نوبل نائل آمده‌اند تنها ۵۴ نفر زن بوده‌اند، یعنی حدود ۵ درصد کل این تعداد. به خصوص در میان دریافت‌کنندگان نوبل اقتصاد سهم زنان بسیار اندک است و به ۲.۴ درصد محدود مانده است. در حوزه علوم طبیعی نیز این رقم ۳.۲ درصد است.
به عبارتی سهم ۱۳ درصدی زنان در میان برندگان نوبل ادبی در قیاس با سایر رشته‌ها سهم بالایی است. هر چند که از سهم زنان از جایزه صلح نوبل (۱۵.۹ درصد) کمتر است.
از سال ۱۹۰۱ تا کنون ۱۱۷ نوبل ادبی را دریافت کرده‌اند. دو نفر از آنها این جایزه را پس زده و از دریافت آن خودداری کرده‌اند، یکی بوریس پاسترناک، نویسنده نامدار و ناراضی شوروی که زیر فشار حکومت این کشور از دریافت جایزه امتناع کرد و یکی هم ژان پل سارتر نویسنده فرانسوی، که با این عنوان که می‌خواهد مستقل باقی بماند با دریافت جایزه مخالفت کرد.
جوان‌ترین دریافت‌کننده نوبل ادبی رودیان کوپلینگ بود که سال ۱۹۰۷ در سن ۴۱ سالگی آن را دریافت کرد، و مسن‌ترین برنده خانم دوریس لسینگ بود که سال ۲۰۰۷ در سن هشتاد و هشت سالگی قرعه به نامش افتاد.
