پس از گذشت بیش از یک ماه از آغاز بحران دیپلماتیک میان لبنان و برخی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به‌ویژه عربستان سعودی، به نظر می‌رسد این بحران فروکش کرده است و روابط بیروت و ریاض به سوی عادی شدن پیش می‌رود.
حزب‌الله لبنان در تقریباً دو ماه گذشته با دو بحران جداگانه در لبنان، بحران روابط با کشورهای عربی خلیج فارس و بحران پرونده انفجار بندر بیروت توانسته دولت لبنان را فلج کند و نگذارد کابینه هیچ جلسه‌ای تشکیل دهد.
ظاهراً با سفر مکرون به عربستان سعودی، امیدواری‌هایی برای از سرگیری فعالیت مجدد دولت لبنان به وجود آمده است.
در حالی که رهبران عربستان سعودی از زمان آغاز نخست‌وزیری نجیب میقاتی در لبنان تماس مستقیمی با او نداشته‌اند، روز شنبه ۱۳ آذر نخست‌وزیر لبنان و محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودیف با میانجی‌گری و مشارکت امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه، با یکدیگر تلفنی صحبت کردند.
میقاتی در توئیتی نوشت که گفت‌وگوی تلفنی‌اش با مکرون و بن سلمان «گامی مهم» در جهت ازسرگیری «روابط برادرانه و تاریخی» لبنان با عربستان سعودی است.
هم‌زمان مکرون، که به عربستان سعودی سفر کرده است، از ابتکار فرانسه و عربستان سعودی درباره بحران لبنان سخن گفت.
خبرگزاری رسمی عربستان سعودی نیز درباره تماس تلفنی میقاتی و بن سلمان نوشت که نخست‌وزیر لبنان از طرف دولت این کشور تعهد داده از همه اقداماتی که موجب از بین بردن امنیت و ثبات در روابط لبنان و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس می‌شود، خودداری کند.
عربستان سعودی تأکید دارد که اصلاحات همه‌جانبه در لبنان صورت گیرد و توافقنامه طائف رعایت شود و دولت لبنان نیز بر مرزهای این کشور به‌ویژه در زمینه مبارزه با قاچاق کنترل بیشتری اعمال کند.
در بیانیه مشترکی که از سوی فرانسه و لبنان صادر شد، تأکید شده است که داشتن سلاح باید «به نهادهای قانونی کشور» محدود شود و «لبنان جایی نباشد که اقدامات تروریستی که امنیت و ثبات منطقه را تضعیف می‌کند، از آنجا سرچشمه بگیرد».
این بیانیه اشاره مستقیمی به گروه شبه‌نظامی حزب‌الله لبنان تحت حمایت جمهوری اسلامی ایران نداشت اما این جملات آشکارا کنایه به این گروه شبه‌نظامی است.
استعفای وزیر جنجالی
اما امانوئل مکرون با دست خالی به عربستان سعودی نرفته بود. جورج قرداحی، وزیر اطلاع‌رسانی لبنان، و همچنین گروه شبه‌نظامی حزب‌الله لبنان، حامی او، یک روز پیش از سفر مکرون به جده عقب‌نشینی کردند.
قرداحی، مجری معروف پیشین تلویزیون لبنان که با اظهاراتش درباره جنگ یمن خشم مقام‌های سعودی را برانگیخته بود و موجب تنش دیپلماتیک با این کشور و متحدانش در منطقه خلیج فارس شده بود، در یک کنفرانس خبری در محل وزارت اطلاع‌رسانی در بیروت پایتخت لبنان گفت: «من تصمیم گرفته‌‌ام مقام وزارت را ترک کنم. زمان فرا رسیده، زیرا من چیزی را می‌توانم ارائه کنم که می‌تواند به خروج لبنان از بحران کمک کند.»
قرداحی ابراز امیدواری کرد که کناره‌گیری او از مقام وزارت اطلاع‌رسانی بتواند «پنجره‌ا‌ی برای بهبود روابط» میان لبنان و عربستان سعودی و متحدان منطقه‌ای‌اش بگشاید و «صفحه جدیدی» در این رابطه باز شود.
او که در ابتدا از این کناره‌گیری خودداری می‌کرد، گفت که پس از گفت‌وگوی سه روز پیش خود با نجیب میقاتی، نخست‌وزیر لبنان، سرانجام برای ترک مقام وزارت مجاب شد: «من از طریق آقای میقاتی متوجه شدم که فرانسوی‌ها می‌خواهند من پیش از دیدار آقای مکرون از عربستان سعودی کناره‌گیری کنم تا بتواند به آن‌ها برای انجام یک گفت‌وگو با مقام‌های سعودی درباره لبنان کمک کند.»
وزیر مستعفی اطلاع‌رسانی لبنان تإکید کرد که نخست‌وزیر این کشور «ضمانت‌هایی از سوی فرانسوی‌ها در ارتباط با ازسرگیری روابط دوجانبه» میان بیروت و ریاض دریافت کرده است.
او سپس این موضوع را با سلیمان فرنجیه، رهبر جریان «المرده»، حزب سیاسی لبنان که خاستگاه سیاسی قرداحی و منشأ معرفی او به‌عنوان وزیر اطلاع‌رسانی است، و متحدانش مطرح کرد و آنان به قرداحی برای اتخاذ تصمیم «به مناسب‌ترین شیوه» آزادی عمل دادند.
به‌گفته قرداحی، کناره‌گیری او در پی «فشارهای زیاد» بود، زیرا «منافع لبنان و لبنانی‌ها بر منافع شخصی» او «ارجحیت دارد». قرداحی تأکید کرد که از تحریم‌های صورت‌گرفته در هفته‌های اخیر علیه لبنان و همچنین ایجاد واهمه در میان مهاجران لبنانی در کشورهای خلیج فارس، آزرده‌خاطر شده بود.
او ادامه داد خود را بر سر دوراهی دیده بود؛ از یک سو افرادی «به طور مداوم» خواستار استعفای او «در جهت منافع لبنان» بودند و از سوی دیگر افرادی می‌خواستند که او کناره‌گیری نکند تا «عزت ملی» لبنان تضعیف نشود.
پس از آن‌که قرداحی در ساعت چهار بعدازظهر روز جمعه ۱۲ آذر (به وقت محلی) استعفای خود را به نخست‌وزیر لبنان تقدیم کرد، عباس حلبی، وزیر آموزش این کشور، به‌عنوان سرپرست موقت وزارت اطلاع‌رسانی منصوب شد.
یک ساعت بعد، قرداحی استعفانامه کتبی خود را به میشل عون، رئیس‌جمهوری لبنان، نیز تقدیم کرد و عون هم گفت که امیدوار است این کناره‌گیری به «عدم تعادل» در روابط میان بیروت و کشورهای حاشیه خلیج فارس پایان دهد.
ابهام در بهبود روابط با وجود استعفای قرداحی
با همان اعلام کناره‌گیری قرداحی از مقام وزارت، لیره (پوند) لبنان که هفته گذشته ارزش آن شدیداً سقوط کرده بود، بخشی از ارزش از دست‌رفته خود را به دست آورد؛ هرچند هنوز مشخص نبود که این استعفا چه قدر می‌تواند در بهبود روابط خارجی لبنان به‌ویژه روابط اقتصادی و تجاری این کشور تأثیرگذار باشد.
این ابهام به این دلیل بود که در روزهای پیش از آن، مقام‌های عربستان سعودی بارها اعلام کرده بودند که بحران پدیدآمده میان این کشور و لبنان فقط به دلیل اظهارات جنجالی قرداحی نبوده است، بلکه تسلط و نفوذ روزافزون حزب‌الله بر قدرت در لبنان روابط این کشور با عمده کشورهای عربی به‌ویژه عربستان سعودی را متشنج کرده است.
برخی مطبوعات لبنانی نیز در واکنش به استعفای قرداحی بر این نکته تأکید کردند که هنوز هیچ تضمینی وجود ندارد این استعفا بتواند راهی برای حل‌وفصل دیگر بحران‌های دامنگیر دولت لبنان، به‌ویژه بحرانی که در زمینه تحقیقات قضایی درباره پرونده انفجار سال گذشته بندر بیروت به وجود آمده، بگشاید.
برخی مقام‌های سیاسی لبنان از این‌که از سوی طارق بیطار، قاضی این پرونده، مورد بازجویی قرار بگیرند سر باز می‌زنند و حتی شکایاتی را علیه او به دستگاه قضایی لبنان ارائه کرده‌اند.
در کشوری که رهبران سیاسی در انتصاب‌های دستگاه قضایی حتی در بالاترین رده‌ها دخالت دارند، قدرت عمل این دستگاه در پرونده‌های حساسی چون پرونده انفجار بندر بیروت که پای مقام‌های عالی‌رتبه سیاسی و گروه پرنفوذ حزب‌الله لبنان در میان است، چندان زیاد نیست.
کابینه لبنان در عمل از روز ۱۲ اکتبر از سوی وزرای شیعه وابسته به بلوک سیاسی حزب‌الله-امل تحریم شده بود و این وزرا ازسرگیری فعالیت خود را به کناره‌گیری قاضی بیطار مشروط کرده بودند. تشدید این بحران‌های سیاسی در کشوری که شدیداً درگیری بحران‌های اقتصادی است، همچون ریختن بنزین بر روی آتش است.
در شرایطی که فقر در میان خانواده‌های لبنانی روزبه‌روز در حال افزایش است و این کشور به طرز حیاتی به کمک‌های خارجی وابسته است، عدم اجماع و اختلال در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و دولتی مانع بزرگی در روند بهبود شرایط است.
به دلیل همین چندپارگی‌هاست که منتقدان داخلی و خارجی حزب‌الله، از جمله عربستان سعودی، خواستار پایان «تسلط حزب‌الله بر لبنان» شده‌اند.
اما با کناره‌گیری قرداحی، این پرسش نیز برای برخی مطبوعات لبنانی مطرح شد که چرا حزب‌الله که از قرداحی حمایت می‌کرد، بالأخره تصمیم گرفت به کناره‌گیری او رضایت دهد؟
برخی مطبوعات چاپ بیروت تأکید دارند که پاسخ به این پرسش «دشوار» است، زیرا اگر این استعفا بحران در روابط ریاض و بیروت را حل کند، چندان نمی‌تواند بحران دیگر، یعنی بحران در تحقیقات انفجار بندر بیروت، را حل کند.
تلاش فرانسه برای ایفای نقش در خاورمیانه
فرانسه در دهه‌های اخیر به‌طور سنتی خود را در جایگاه «حامی» لبنان دانسته است. در همین دورۀ ریاست‌جمهوری امانوئل مکرون، او پس از شیوع کرونا در جهان و همچنین انفجار بندر بیروت با برگزاری کنفرانس‌هایی تلاش کرد برای لبنان کمک‌های مالی جمع‌آوری کند.
همچنین سفر پیشین مکرون به منطقه خلیج فارس، در سال ۲۰۱۷، به او این امکان را داد تا زمینه بازگشت سعد حریری، نخست‌وزیر پیشین لبنان، را که در عربستان سعودی به سر می‌برد، به کشورش فراهم کند.
اکنون نیز سفر اخیر مکرون به عربستان سعودی اولین سفر یک رهبر کشور قدرتمند غربی به این کشور پس از قتل جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار ناراضی سعودی، به شمار می‌رود.
در حالی که انتقادهایی علیه عربستان سعودی از سوی نهادهای حقوق‌بشری غیردولتی از جمله در فرانسه در زمینه پرونده رسیدگی به این قتل مطرح شد، برخی ناظران و رسانه‌ها سفر مکرون به عربستان سعودی و دیدارش با محمد بن سلمان را در جهت بازسازی روابط ریاض با غرب توصیف کردند.
مکرون که چند ماه پیش به بغداد سفر کرده بود، خود در امارات بر «نقش فرانسه در منطقه» خلیج فارس تأکید و از برنامه سفرش به عربستان سعودی دفاع کرد. او گفت فرانسه نمی‌تواند با نادیده گرفتن عربستان سعودی به‌عنوان «اولین کشور» در میان کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس موضوعات مختلف به‌ویژه موضوع لبنان را حل‌وفصل کند.
رئیس‌جمهوری فرانسه درباره پرونده قتل خاشقجی نیز گفت: «این [سفر] به این معنا نیست که ما راضی هستیم، به این معنا نیست که فراموش کرده‌ایم.»
یک دیپلمات فرانسوی آشنا با سیاست خارجی عربستان سعودی به لوریان لوژور، روزنامۀ فرانسوی‌زبان چاپ بیروت، گفت: «در میان چیزهای دیگر، هدف [این سفر] گفت‌وگو درباره لبنان است، اما به‌شیوه‌ای تأثیرگذار. ما به‌طور طبیعی در پاریس به این موضوع واقفیم که به‌غیر از قطر، دیگر کشورها تمایلی ندارند برای کمک به کشوری که آن را کارتی در دستان تهران می‌دانند.»
در تابستان گذشته، ان گریو، سفیر فرانسه در لبنان، و دوروتی شیا، همتای آمریکایی‌اش، به ریاض سفر کردند تا عربستان سعودی را متقاعد کنند دوباره در لبنان سرمایه‌گذاری کند، اما این سفر چندان موفقیت‌آمیز نبود.
همچنین امانوئل مکرون در دیدار اخیرش، در روز ۲۶ نوامبر، با پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان، درباره بحران لبنان گفت‌وگو کرد و بار دیگر متعهد شد که برای حل این بحران تلاش کند.
برخی بازیگران سیاسی از جمله فرانسه معتقدند که کشورهای قدرتمند حاشیه خلیج فارس نباید به‌طور کامل از عرصه سیاسی لبنان عقب‌نشینی کنند وگرنه فرصت برای کنترل بیشتر از سوی حزب‌الله و در نتیجه جمهوری اسلامی در لبنان فراهم‌تر می‌شود.
استدلال دیگری که کسانی چون مکرون می‌توانند برای ضرورت بهبود رابطه عربستان سعودی و لبنان مطرح کنند این است که اگر چنین رابطه‌ای بهبود نیابد، به‌جز جمهوری اسلامی، دیگر رقبای عربستان در منطقه، به‌ویژه ترکیه، برای پر کردن خلأ به‌وجودآمده با بهره‌برداری‌های خاص سیاسی خود، به‌ویژه در ارتباط با سنی‌های لبنان، عجله می‌کنند.
اما این استدلال‌ها در گذشته ناموفق بوده و عربستان سعودی پذیرش لبنان را به پایان تسلط حزب‌الله بر این کشور مشروط کرده است.
امیدواری‌ها در فرانسه، ناامیدی‌ها در عربستان سعودی
کاخ الیزه در این مدت همواره از دولت نجیب میقاتی حمایت کرده است و به‌ویژه در این برهه، با توجه به نزدیکی انتخابات ریاست‌جمهوری فرانسه، برخی معتقدند که مکرون می‌خواهد با وقوع پیشرفت‌هایی در زمینه حل بحران‌های لبنان «پیروزی‌هایی» در کارنامه سیاست خارجی خود ثبت کند.
به‌عقیده تحلیلگران، در شرایطی که از چندی پیش تلاش‌هایی دیپلماتیک برای حل تنش‌های منطقه صورت گرفته و همچنان در جریان است، از حل بحران قطع روابط قطر با کشورهای عربی تا تلاش‌ها برای بهبود رابطه ایران و عربستان سعودی و حتی تلاش‌ها برای احیای برجام، پاریس قصد دارد بخشی از روند تنش‌زدایی در منطقه باشد.
با این حال، مقام‌های عربستان سعودی پس از این‌که مکرون خاک این کشور را ترک کرد چیزی در این باره نگفتند. همچنین بر اساس اظهارات کارشناسان سعودی، امیدواری‌ها در داخل عربستان سعودی بسیار اندک است.
در حالی که حزب‌الله در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس شبکه‌هایی را تشکیل داده است، حسین شبکشی، نویسنده سعودی، به رسانه‌های لبنانی گفت: «حزب‌الله به تلاش برای براندازی در کشورهای همسایه عربستان سعودی ادامه می‌دهد و به دشمن قسم‌خورده ریاض تبدیل شده است.»
او همچنین تأکید کرد که لبنان هم به بستری برای دامن زدن به دشمنی با عربستان سعودی و افزایش تهدیدهای امنیتی علیه این کشور تبدیل شده است.
حمدان الشهری، تحلیلگر سیاسی سعودی، نیز معتقد است: «کناره‌گیری بشود یا نشود، به هیچ وجه مداخله‌گری حزب‌الله در کشورهای عربی و قاچاق مواد مخدر به‌ویژه به مقصد عربستان سعودی را حل نخواهد کرد.»
