رضا خان سردارسپه بعد از اعلان انصراف از تأسیس جمهوری با پشتیبانی برخی از مراجع تقلید وقت و بزرگان سیاست و جو مساعد برای ظهور یک حاکم مقتدر توسعه‌گرا متمایل به تشکیل نظام پادشاهی جدید بعد از انقراض سلسله قاجاریه شد.
در این میان نقش مراجع برجسته آن دوران آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی، میرزا حسین نائینی و آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی در بسته شدن پرونده جمهوریت و هموار شدن پادشاهی رضا شاه پر رنگ بود. گذاشتن تاج شاهی بر سر رضا شاه توسط میرزا محمد پسر آخوند خراسانی معروف به «آقازاده» این اثرگذاری را به شکل نمادین نشان می‌دهد. آن سه مرجع تقلید در تلگرافی بعد از دیدار با رضا خان در تاریخ ۱۲ فروردین ۱۳۰۳ در اعلام الغای جمهوریت به شرح زیر منتشر کردند:
«بسم الله الرحمن الرحیم، جنابان مستطابان حجج اسلام و طبقات اعیان و تجار و اصناف و قاطبه ملت ایران دامت تأیید‌اتهم. چون در تشکیل جمهوریت اظهاراتی شده بود که مرضی (مورد رضایت) عموم نبود و با مقتضیات این مملکت مناسبت نداشت لهذا در موقع تشرف حضرت اشرف، حضرت آقای رئیس‌الوزرا دامت شوکته برای موادعه به دارالایمان قم نقض این عنوان [جمهوریت] و الغای اظهارات مذکوره و اعلان آن را به تمام بلاد خواستار شدیم و اجابت فرمودند. انشاءالله تعالی عموم قدر این نعمت را بدانند و از این عنایت کاملاً تشکر نمایند.»
بدین ترتیب آب پاکی بر تلاش‌های گسترده و پرشور مدافعان جمهوری‌خواهی ریخته شد که از یک سو در نشریاتی ماند حبل‌المتین پیرامون آن گفتمان‌سازی و نظریه‌پردازی می‌شد و در سوی دیگر در میتینگ‌های احزاب سیاسی مانند حزب سوسیالیست برای آن پشتوانه اجتماعی خلق می‌شد و هنرمندن و شاعرانی چون عارف هیجان و شور و اشتیاق برای آن در قالب کنسرت‌ها و نمایش‌ها می‌آفریدند.
لازم به ذکر است که سخنان عبدالله مستوفی و محمود محمود در کلوپ سوسیالیست‌ها در اسفند ۱۳۰۲ رویداد مهمی بود که در جمع ۱۵۰۰ نفر «حکومت جمهوری را از نقطه نظر علمی و تاریخی تشریح و محسنات و نواقص» آن را توضیح داده بودند. آنها آرزو کرده بودند جمهوری تأسیس و در این جمهوری، مدافعان «مردمان با تقوایی از کار دربیایند». روزنامه حبل‌المتین در یکی از مقالاتش سخنان «یکی از رؤسای آزادی‌طلبان پرتغال» را منتشر کرده بود و به گونه‌ای تبلیغ می‌کرد که تنها جمهوری می‌تواند ناجی ایران شود و «بتواند کشتی آزادی را از وسط توفان شدید نجات بدهد».
فعالیت‌های جمهوری‌خواهانه در خارج از ایران نیز در جمع ایرانیان گسترده بود. به عنوان مثال گزارش‌هایی از منابع فرانسوی در دست است که در سال ۱۲۹۷ هجری شمسی در شهرهای برن، لوزان و ژنو «انجمن انقلابیون» تشکیل شده و به دنبال تأسیس جمهوری در ایران بودند. آنها با افرادی از حزب دموکرات (اجتماعیون- عامیون) در عصر مشروطیت چون حسین نواب، (سفیر وقت ایران در برلن) و نیز با محمد امین رسولزاده از مؤسسان حزب مساوات در باکو و مدیر مجله ایران نو، سیدحسن تقی‌زاده، سلیمان میرزا از بنیانگذاران حزب سوسیالیسم، حیدر خان عمو اغلی از تشکیل‌دهندگان حزب کمونیسم و اعضای اولیه حزب دمکرات در مشروطه در تماس بودند.
اما رضاخان سردار سپه مسیر دیگری را برگزید و بعد از جلوس بر تخت سلطنت متحدان جمهوری‌خواه سابقش را کنار زد و قول و قرار خود با روحانیت مبنی بر «موقوف شدن» جمهوری را به یکی از پایه‌های اصلی حکمرانی در سلطنت مطلقه جدیدالتأسیس پهلوی قرار داد. جمهوری به مانند دوران قاجار تبدیل به تابو و جرم شد، و طرح آن عقوبت و مجازات‌های سنگینی به همراه داشت.
در چرایی جمهوری‌خواهی ناکام رضا شاه دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. برخی چون یحیی دولت‌آبادی، ملک‌الشعرای بهار، میرزاده عشقی و عبدالله مستوفی حرکت او را قلابی، مصنوعی و به قول نویسنده ممتاز معاصر محمدعلی سپانلو، «حیله سیاسی» به شمار آورده‌اند که بر مبنای طرح قبلی قرار بوده ابتدا بحث جمهوری بر سر و زبان‌ها بیفتد و ضربه آخر به سلطنت متزلزل و فرسوده شده قاجار فرو بیاید و بعداً تشکیل سلطنت جدید و دستیابی به تاج و تخت آغاز شود.
اگرچه در این ارزیابی پاره‌ای از حقایق وجود دارد و رضا خان سردار سپه بدون جمهوری‌خواهی نمی‌توانست خود را در سطح رضا شاه بالا بکشد و این کار باعث شد تا اصل و نسب پایین او نادیده گرفته شود، اما رصدشناسی منابع، اسناد و نشانه‌ها این فرضیه را قوت می‌بخشد که او ابتدا به پشتوانه حامیان و جریان سیاسی-اجتماعی جمهوری‌خواه می‌خواست اولین رئیس‌جمهور ایران شود که در عمل به مانع خورد و چون هدف اصلی او دستیابی به قدرت مطلقه بود و جاه‌طلبی بسیار بالایی داشت، بعد از ناامیدی و مهیا دیدن مسیر سلطنت، پادشاهی را برگزید.
به عبارت دیگر تصاحب عالی‌ترین مرتبه اقتدار و قدرت تصمیم‌گیری بدون محدودیت برای اجرای برنامه‌ها هدف و انگیزه اصلی رضا خان بود و جمهوریت برای او اصل نبود. چنین نگرشی برای برخی از جمهوری‌خواهان حامی و جریان مدافع توسعه آمرانه در قالب طرح «استبداد منور» نیز وجود داشت که به خوبی در بخش پایانی مقاله بلند کاظم‌زاده در مجله ایرانشهر با عنوان «جمهوریت و انقلاب اجتماعی» فرموله شده است که با تشبیه توده ملت ایران «به منزله بچه خردسالی که هنوز قوای دماغی او نمو نکرده» ـ می‌گوید: «ملت ایران تشنه عدالت و آسایش و رفاهیت است و این نعمت را از هر دست بگیرد، خواه دست یک پادشاه مطلق مستبد و خواه دست یک حکومت مشروطه یا جمهوری باشد، او آن دست را مقدس و قابل پرستش دانسته خواهد بوسید.»
جمهوری خراسان
پیش از آنکه به وضعیت حرکت‌های جمهوری‌خواهی در دوران سلطنت رضا شاه پرداخته شود، جا دارد به اختصار ذکری از جمهوری خراسان بشود. اگرچه حامل و طرح‌کننده آن کلنل محمدتقی خان پسیان اندیشه تجزیه‌طلبانه داشت، اما به هر حال به دلیل سوابق قبلی میهن‌دوستانه او و برخوردهای ناصحیحی که با او در گذشته شده بود و اشتباه او در محدود کردن فعالیت‌های آزادی‌خواهانه‌اش به استان خراسان قدیم می‌تواند در محدوده تلاش‌های جمهوری‌خواهانه در اواخر سلطنت قاجار گنجانده شود.
کلنل محمدتقی خان پسیان متولد شهر تبریز بود که در ادامه سنت خانوادگی به آموزش امور نظامی روی آورد و به استخدام ژاندارمری در آمد. در جنگ جهانی اول در برابر هجوم ارتش تزاری به ایران از خود سلحشوری و توانایی نشان داد و توانست آنها را از همدان بیرون کند اما بعداً محبور شد به قلمرو عثمانی فرار کند و سپس به کشور آلمان رفته و در آنجا آموزش نظامی دید و به روایتی اولین خلبان ایرانی است.
او علاوه بر فنون نظامی بالا، افسری سالم و میهن‌دوست بود و قریحه ادبی و ذوق هنری هم داشت. بعد از اتمام جنگ جهانی اول به ایران برگشت و با ارتقای درجه به کلنلی (سرهنگی)، رئیس واحد ژاندارمری خراسان شد. او از همانجا مسئله‌دار شد چرا که انتظار داشت به دلیل شایستگی‌هایش، مسئولیتی در امور نظامی و یا انتظامی پایتخت داشته باشد.
بعد از کودتای ۱۲۹۹ و تشکیل دولت سید ضیاءالدین طباطبایی، کلنل مسئول بازداشت احمد قوام‌السلطنه والی وقت خراسان شد و مسئولیت اداره استان به او واگذار شد. پایان دولت سید ضیا و نخست‌وزیری قوام باعث وحشت کلنل شد و حکم شاه که مجدداً خواهان بازگشت او به ریاست قوای نظامی در خراسان و ممنوعیت مداخله در سیاست شده بود، موجب ناخرسندی او شد.
از این مقطع او به سمت نافرمانی رفت و اتفاقاتی باعث شد که تقابل او با حکومت مرکزی گسترش یافته و سرانجام پسیان به فکر استقلال خراسان و تأسیس نظام جمهوری عرفی در آن بیفتد. یکی از مراسلات اولیه او در هنگام عصیان به نیروهای همراهش به روشنی نشانگر مقصد تجزیه‌طلبانه است:
«آقای ماژور محمودخان راپورت تلگرافی نمره .... را ملاحظه کردم. همانطور که سابقاً هم دستور داده‌ام در راه شیروان پست بگذارید و کاملاً اقدامات و عملیات سردار بجنوردی را به توسط قاصدین مخصوص تحت تفتیش آورید، تا به حال که کلیه امور بر وفق مرام گذشته، امیدوارم بیرق جمهوری خراسان را من بر دوش بکشم، محمود و اسماعیل هم جناحین او را محافظت کنند، همه روزه منتظر اقدامات شما هستم.»
البته اگر در تهران آن وقت حکومت شایسته و سالمی برقرار بود، شاید کار کلنل محمدتقی خان پسیان به اینجا نمی‌کشید و او می‌توانست سرمایه ارزشمندی برای کشور باشد. سرانجام بر اساس دستور دولت قوام‌السلطنه و احمدشاه قاجار ائتلافی مرکب از نیروهای شوکت‌الملک علم، شجاع‌الملک محمدرضا خان رئیس ایل هزاره، سالارخان بلوچ ، شوکت‌السلطنه تیموری و سیدحیدر با او وارد جنگ شدند، او با کمک یگان شش هزار نفره ژاندارمی خراسان توانست آنها را عقب براند اما در درگیری با شورش کردهای قوچان گرفتار گشته و در نهایت کشته شد.
بدین ترتیب پرونده حرکت جمهوری‌خواهی در استان خراسان بدون موفقیت بسته شد. فقط برای چند ماهی کلنل پسیان اداره امور آن استان را برعهده داشت. امکان داوری مشخص در خصوص اینکه جمهوری خراسان آیا دمکراتیک می‌شد یا اقتدارگرا در پرتو اسناد موجود ممکن نیست.
فرقه جمهوری انقلابی ایران
فرقه جمهوری انقلابی ایران در سال ۱۳۰۴ توسط جمعی از دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در کشور آلمان تشکیل شد. تقی ارانی، مرتضی علوی و احمد اسدی از چهره‌های شاخص آن بودند. این گروه دفاع از آرمان‌های آزادی‌خواهانه انقلاب مشروطه و پایه‌گذاری جمهوری ملی را به عنوان اهداف اصلی خود اعلام کرد. تشکیل این جمعیت مصادف با انقراض سلطنت قاجار و تشکیل پادشاهی پهلوی بود. برای تشخیص چرایی شکل‌گیری چنین گروهی لازم است مروری کوتاه به وضعیت و شرایط دانشجویان ایرانی در دانشگاه‌های اروپا در دهه اول سال ۱۳۰۰ هجری شمسی داشت.
بعد از جنگ جهانی اول تعدادی از ایرانیان که عمدتاً از خانواده‌های اشرافی و یا رجال سیاسی ایران بودند به هزینه شخصی در اروپا تحصیل می‌کردند. در بررسی رضا آراسته، جمعیت دانشجویان ایرانی در اروپا در سال ۱۲۹۷ شامل ۲۰۰ نفر در فرانسه، ۳۴ نفر در انگلستان و ۹ نفر در آلمان ارزیابی شده است.
تمایل دولت وقت آلمان در جمهوری وایمار به افزایش دانشجویان ایرانی باعث شد تا ظرف دو سال آمار دانشجویان ایرانی شش برابر شود. دولت ایران در اواخر سلطنت احمدشاه قاجار بعد از الحاق قوای قزاق و ژاندارم ۶۰ نفر دانشجو را در سال تحصیلی ۱۳۰۱-۱۳۰۲ به اروپا اعزام کرد. این پتانسیل جمع شده باعث شد تا فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی در بین دانشجویان بخصوص با وجود نشریاتی چون کاوه و ایرانشهر رونق بیابد.
تشکیل سازمان دانشجویی «امید ایران» در برلین نتیجه رشد کمی دانشحویان در آلمان بود. گرایش این سازمان شیفتگی به تمدن غرب و ستایش تاریخ ایران پیش از اسلام بود و بر ضرورت دنباله‌روی کامل ایران از تمدن غرب تأکید داشت.
در چنین فضایی در بین دانشجویان ایرانی فرقه جمهوری انقلابی ایران تأسیس شد که گرایش سوسیال دمکراسی داشت و در عین حال هویت ملی‌گرایی نیز در آن پر رنگ بود ولی از ناسیونالیسم افراطی حاکم بر جمعیت دانشجویی و فضای رسانه ای در جمع ایرانیان مقیم آلمان در آن زمان فاصله داشت و همچنین برخورد گزینشی با تمدن غرب وحفظ سنت‌های نیک ایرانی را توصیه می‌کرد.
حضور تقی ارانی که زندانیان موسوم به ۵۳ نفر در حول محفل علمی و تحقیقاتی او جمع شده بودند، و تبلیغات حزب توده این تلقی را ایجاد کرده است که این فرقه یک جریان کمونیستی و در همکاری با کمینترن بوده است. دکتر حمید احمدی در کتاب «تاریخچه فرقه جمهوری انقلابی ایران» به شکلی مستند نادرستی این ادعا را اثبات کرده است(۱).
لازم به ذکر است ارانی که ابتدا تحصیلاتش را با طلبگی و تحصیل الهیات سنتی در حوزه علمیه آغاز کرده بود، جزو ۶۰ دانشجوی اعزامی بود که با هزینه دولت درس می‌خواندند. او در آغاز حضورش در اروپا گرایش ملی‌گرایی افراطی و باستان‌گرایی ایدئولوژیک داشت و مقالاتی را در نشریات «ایرانشهر» و «نامه فرنگستان» با مضامین تجلیل از نژاد آریایی، نظام شاهنشاهی و عظمت ایران باستان منتشر کرده بود. خود او بعداً این دوران را اقضای دوران جوانی و کمی معلومات به شمار آورده است.
مرتضی علوی برادر بزرگتر بزرگ علوی نویسنده شهیر ایرانی بود. که پدرشان سید ابوالحسن علوی از مشروطه خواهان بود که ناگزیر به تبعید و زندگی در آلمان شد و در این کشور چشم بر دنیا بست. او و اسدی با هزینه شخصی تحصیل می‌کردند.
فرقه جمهوری انقلابی در بیانیه اعلام موجودیت با تأکید بر حمایت از آزادی‌خواهی و ناگزیری پرداخت هزینه انتقادات تندی علیه وضعیت موجود طرح کرد. متن بیانیه مضمون سوسیالیستی داشت و از افرادی چون ملک المتکلمین، میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل، میرزا کوچک‌خان، شیخ محمد خیابانی و کلنل محمدتقی خان پسیان تجلیل شده بود. از این مقطع پلیس برلن فعالیت‌های این گروه را تحت نظر گرفت و به عنوان اقدامات اپوزیسیون ایران به وزارت داخلی آلمان گزارش می‌داد.
فرقه همزمان با تاجگذاری رضا شاه جلسه‌ای را علیه این اتفاق دوران‌ساز سیاسی در برلن سازماندهی کرد و اسدی در آن جلسه سخنرانی ایراد نمود. اسدی و علوی به عنوان نمایندگان فرقه همراه با سلیمان میرزا اسکندری نمانیده حزب سوسیالیست در کنگره بروکسل در سال ۱۳۰۵ شرکت کردند که توسط جناح چپ حزب سوسیال دمکرات‌های اروپا برگزار شد.
ثمره این همکاری علاوه بر ارائه قطعنامه مشترک از سوی هیئت ایرانی به کنگره، پیوستن ایرج اسکندری برادرزاده سلیمان میرزا به فرقه جمهوری انقلابی بود. در سال ۱۳۰۶ فرقه در هنگام حضور تیمورتاش در برلن در اعتراض به شرایط استبدادی و تیره در ایران بیانیه‌ای صادر کرد که دولت آلمان آن را دارای تأثیرات نامطلوب بر روابط با ایران ارزیابی کرد. حکومت ایران نیز بعد از این بیانیه نسبت به این گروه حساسیت پیدا کرد.
اما کار اصلی فرقه جمهوری که به نوعی باعث پایان حیات آن شد، صدور بیانیه تحلیلی تفصیلی ۴۰ صفحه‌ای تحت عنوان «بیان حق» بود که به صورت نسبتاً گسترده‌ای در داخل ایران توزیع شد. این جزوه که با توصیف مشکلات و معضلات موجود و نقش مخرب استعمار بریتانیا در ایران و اطلاق وابستگی رضا شاه به حکومت انگلستان همراه بود، مردم را به قیام و تشکیل نظام جمهوری دعوت کرده بود. تیمورتاش وزیر دربار سفیر وقت آلمان را احضار کرده و به شدت نسبت به فعالیت فرقه جمهوری انقلابی را اعلام می‌کند. از این مقطع به بعد دولت آلمان کنترل و نظارت‌هایش بر فرقه را افزایش می‌دهد.
حساسیت و نگرانی حکومت رضا شاه باعث می‌شود تا در اولین اعزام دانشجو به اروپا در زمان رضا شاه کمترین سهمیه به آلمان اختصاص داده شود. حکومت ایران تصمیم به حذف فرقه جمهوری انقلابی گرفته بود. اهمیت موضوع تا آنجا بود که رضا شاه رئیس دفترش بهرامی را به عنوان سرپرست دانشجویان ایرانی به آلمان فرستاد.
پیش از رسیدن دانشجویان جدید سفارت ایران در آلمان از وزارت خارجه این کشور، خواهان اخراج اسدی شد و پلیس برلن تحت فشار وزارت خارجه پذیرفت. اما پیگیری‌های تقی ارانی و ارتباطاتش با حزب سوسیال دمکرات آلمان باعث شد تا تصمیم‌گیری در مورد اسدی به وزارت داخله آلمان سپرده شود.
در نتیجه تحقیقات دولت آلمان اعلام کرد چون جرم اسدی از دید حکومت ایران فعالیت در اپوزیسیون حکومت ایران و باور به سوسیالیسم است و این کار در آلمان جرم نیست، حکم اخراج را لغو کرد. ولی دولت بریتانیا با متهم کردن فرقه به اتخاذ مواضع ضد انگلیسی و انتشار بیانیه در هندوستان از اسدی به عنوان چهره شاخص این گروه به دولت آلمان شکایت کرد. تصمیم‌گیری به جلسه‌ای با ویژه‌ای با حضور صدر اعظم آلمان و وزیر خارجه سپرده شد، ولی پیش از تشکیل جلسه پلیس آلمان اسدی را اخراج کرد. در نتیجه اسدی به ایران برگشت و ظاهراً دیگر فعالیت سیاسی نکرد.
فشارهای حکومت ایران بر فرقه به تدریج افزایش یافت و از سوی دیگر کمینترن و حزب کمونیست ایران نیز فرقه را به دلیل گرایش سوسیال دمکراسی که از دید آنها محافظه‌کاری و پوششی برای امپریالیسم بود، مورد حمله قرار دادند. بدین ترتیب فرقه جمهوری انقلابی عملاً در سال ۱۳۰۸ با پایان تحصیلات دکتر ارانی در آلمان به پایان کار خود رسید. ارانی به ایران برگشت و به تدریس مشغول شد. فعالیت‌های او در جمع کردن حلقه مطالعاتی که بعداً به ۵۳ نفر مشهور شد، ارتباطی با فرقه جمهوری انقلابی نداشت.
مرتضی علوی نیز در سال ۱۳۰۹ به دلیل انتشار مقالاتی در نشریه پیکار که ارگان حزب کمونیسم ایران در اروپا بود، مورد خشم حکومت رضاشاه قرار گرفت. ابتدا پلیس آلمان در برابر تقاضای اخراج علوی مقاومت کرد اما بعد از اینکه شدن فشار حکومت ایران برای متوقف شدن فعالیت‌های مخالفان ایرانی در آلمان که روابط اقتصادی دو کشور را تحت‌الشعاع قرار داده بود، افزایش یافت، تحت فشار اتحادیه صنایع آلمان و وزارت خارجه این کشور علوی را در سال ۱۳۰۹ وادار به خروج از آلمان کرد. علوی کمتر از یکسال در اتریش و چکسلواکی زندگی کرد و سپس به اتحاد شوروی پناهنده شد. اما بعد از زندگی در شوروی مورد سوءظن قرار گرفت و در سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۵ تحت کنترل شدید سیستم امنیتی شوروی بود و سرانجام در سال ۱۳۱۶ در تاجیکستان زندانی شد و بعد از مدتی در زندان فوت کرد.
بیانیه بیان حق فرقه جمهوری‌خواهی یکی از اسناد مهم برای ارزیابی عملکرد حکومت رضا شاه در سالیان اولیه سلطنت است. در این بیانیه جمهوری انقلابی دمکراتیک به عنوان الگوی حکمرانی مناسب معرفی می‌شود، حکومت رضا شاه استبدادی و فاسد معرفی می‌شود، و سیاست‌های دولت بریتانیا به عنوان عامل بدبختی ایرانیان توصیف می‌گردد. بیانیه راه رهایی از مشکلات را قیام مسلحانه توسط حزب پیشتاز معرفی می‌کند که شکل‌گیری آن نیازمند سال‌های متوالی است. از این زاویه اگرچه سوابق فعالیت و دیدگاه‌های فرقه با موازین سوسیال دمکراسی تطبیق دارد اما راهبرد سیاسی آنها برای تحقق جمهوری ملی دمکراتیک الگوی مارکسیست-لنینیستی بود.
حزب کمونیست ایران
حزب کمونیست ایران بعد از سقوط جمهوری شوروی گیلان به حالت نیمه‌رسمی به فعالیت های خودش ادامه داد که تلفیقی از داخل و خارج بود. عمده فعالیت های حزب تا پایان سلطنت قاجار انتشار نشریات و تأسیس انجمن‌های مدنی و آگاهی‌بخشی در حوزه حقوق کارگری و سوسیالسیم بود.
چاپ نشریاتی چون حقیقت، کار، پیکان، خلق و جرقه ادامه یافت که همه آنها بعد از مدت کوتاهی توقیق شدند. جرقه تنها رسانه نوشتاری بود که به شکل صریح و شفاف مسائل سیاسی و اجتماعی را بر اساس مکتب کمونیسم تجزیه و تحلیل کرد. بعداً فعالیت مطبوعاتی حزب کمونیست ایران با انتشار نشریاتی چون پیک سعادت نسوان در رشت، نصیحت در قزوین، تکامل در تبریز، کارگر در خوی و عدالت در تفلیس استمرار یافت. همچنین حزب انجمن‌های فرهنگی و مدنی چون جمعیت فرهنگ در رشت، جمعیت فرهیخت در انزلی، انجمن پرورش در قزوین، جمعیت نسوان وطن‌خواه در تهران را به همراه تعدادی اتحادیه‌های کارگری تأسیس کرد.
بعد از سلطنت رضا شاه فعالیت برای حزب و شاخه‌های رسانه‌ای و کارگری آن سخت‌تر شد. از این رو فعالیت‌ها بیشتر در خارج از کشور سازماندهی و اجرا می‌شد. دومین کنگره حزب کمونیسم در تابستان سال ۱۳۰۶ در روستوف اوکراین برگزار شد که به نشست ارومیه معروف است، طی آن حزب مرامنامه جدید خود را تصویب کرد و انسجام بیشتری یافت. اسنادی چون «پروگرام عملیات حزب کمونیست ایران» و «مطالعات راجع به اوضاع بین‌المللی ایران» منتشر شد. در این دوره مسئولان حزب سلطان‌زاده (آوادیس میکائیلیان)، عبدالحسین دهزاد، حسین شرقی اردشیر آوانسیان و نیک‌بین بودند. مرتضی علوی و سیدجعفر پیشه‌وری در تهران نیز با آنها کار می‌کردند. راهبرد سیاسی حزب در این دوره الغای سلطنت و استقرار جمهوری خلق اعلام شد که مشابه نظام حکمرانی شوروی بود و نوعی جمهوری اقتدارگرا را بازتاب می‌داد.
در این دوره حزب شاخه‌های تشکیلاتی خود در اروپای غربی از جمله اتریش، آلمان و فرانسه را تأسیس کرد. در این کشورها با کمک کمونیست‌های اروپایی نشریاتی چون ستاره سرخ و نهضت در وین و پیکار در برلین منتشر می‌شد.
در سال ۱۳۰۷ برخی از جناح رهبری حزب رویکرد رفورمیستی در پیش گرفته و بیانیه‌ای مبنی بر شرکت در انتخابات مجلس هفتم شورای ملی و شروع اصلاحات صادر کردند. بعداً سلطان‌زاده که نماینده ایران در کمینترن بود، علیه آنها موضع گرفت و نویسندگان را اپورتونیست نامید. او که فرد شناخته‌شده‌ای در حزب کمونیسم شوروی بود و به بوخارین نزدیک بود در دوره تصفیه خونین استالین کشته شد.
حزب کمونیسم در سال ۱۳۱۰ آخرین پلنوم خود را برگزار کرد اما نتوانست کنگره سوم را تشکیل دهد. تصویب قانون مبارزه با مرام اشتراکی در سال ۱۳۱۰ توسط رضا شاه باعث دستگیری اکثر رهبران حزب کمونیسم شد و این حزب به پایان کار خود رسید. البته حزب فعالیت‌هایی در سازماندهی اعتصابات کارگری نیز داشت که مهم‌ترین آن اعتصاب کارگران شرکت نفت در سال ۱۳۰۸ در اعتراض به تمدید قرارداد با شرکت نفت انگلستان بود. یوسف تیموری و رحیم همداد که هر دو فارغ التحصیل دانشگا کوتیو از مسکو بودند، در راه‌اندازی این اعصاب نقش مهمی داشتند. هر دوی آنها بازداشت شده و تا پایان سلطنت رضا شاه در زندان قصر در حبس به سر بردند.
حزب کمونیست همچنین نخستین بزرگداشت روز جهانی زن (۸ مارس) و روز جهانی کارگر (اول ماه می) را در ایران پایه گذاشت. بدین ترتیب فعالیت‌های جمهوری‌خواهی در سلطنت رضا شاه به پایان رسید و تجارب و اندوخته‌هایی را برای دوران پساپادشاهی او به یادگار باقی گذاشت.
