ویروس کرونا علاوه‌بر جسم و جان انسان‌ها، حیات اجتماعی و اقتصادی انسان‌ها را نیز به مخاطره انداخته و وقفه‌ای نسبتاً سراسری و چندجانبه ایجاد کرده است. در این میان، عرصه‌های فرهنگی، به ویژه بازار نشر و کتاب، نیز از آسیب‌های این وضعیت مصون نمانده است.
بررسی تأثیرات شیوع ویروس کرونا بر صنعت نشر کتاب در کشورهای اروپایی نشان می‌دهد که بدون حمایت‌های دولتی، ممکن است نتایج ناگوار این تاثیرات در آینده جبران‌ناپذیر باشد.
با این حال، همه‌گیری این ویروس گرچه سکته‌ای در صنعت نشر ایجاد کرده، انگیزه‌هایی را هم برای خواندن و نوشتن به وجود آورده است.
خشم کتابفروشان ایتالیایی
شصت میلیون شهروند ایتالیایی، با وجود اِعمال قرنطینه، می‌توانند برای خرید سیگار، عطر، دستگاه تلفن یا تلویزیون از خانه‌های خود خارج شوند، اما برای خرید کتاب با درهای بسته کتابفروشی‌ها مواجه می‌شوند. در این شرایط، کتابفروشان ایتالیایی از فروش کتاب روی اینترنت خشمگین‌اند.
پائولو آمبروزینی، صاحب یک کتابفروشی در شهر ورونا در نزدیکی ونیز، و رئیس انجمن کتابفروشان ایتالیا، گفته است: «کتابفروشی‌های خیابان‌ها بسته شده، اما کتابفروشی‌های اینترنتی بازند و کارمندان آنان برای بسته‌بندی و ارسال کتاب‌ها کار می‌کنند.» او بر رعایت «برابری» در راه‌حل‌ها تأکید کرده و گفته: «اگر کتاب یک کالای ضروری نیست، باید برای همه ممنوع شود.»
دولت ایتالیا از روز دهم مارس فقط فعالیت داروخانه‌ها و فروشگاه‌هایی را مجاز اعلام کرد که مواد غذایی می‌فروشند. بر اساس این فرمان دولتی، دیگر تجارت‌های «غیرضروری» ممنوع اعلام شد.
در این شرایط، بسیاری از کتابفروشان شاید دلایل دولت برای صدور چنین دستوری را درک کرده باشند، اما گلایه اصلی آنان این است که چرا شرایط موجود باید فقط به نفع توزیع‌کنندگان عمده اینترنتی کتاب تمام شود و سهم آنان تعطیلی و ضرر مالی باشد.
انتشارات موندادوری، غول دنیای نشر ایتالیا، در روزهای اخیر مجبور شد ششصد کتابفروشی خود در سراسر کشور را تعطیل کند. با این حال این انتشارات اعلام کرد که فروش اینترنتی‌اش ۵۰درصد افزایش داشته است.
هنوز فروشگاه اینترنتی آمازون در ایتالیا آماری از فروش اینترنتی کتاب خود منتشر نکرده، اما چند روز پیش از قصد خود برای استخدام حدود یکصدهزار نفر در سراسر جهان برای پاسخگویی به درخواست‌ها و سفارش‌های جدید، پس از شیوع ویروس کرونا و اعمال قرنطینه در بسیاری کشورها، خبر داد.
اومبرتو پانرائی، یک کتابفروش در فلورانس واقع در منطقه توسکانی ایتالیا، گفته است: «برای کتابفروشان مستقل، تعطیلی پیش‌بینی شده تا روز سوم ماه آوریل ویران‌کننده است.» او ادامه داده: «این در حالی است که کیوسک‌های روزنامه‌فروشی و سوپرمارکت‌ها می‌توانند کتاب بفروشند. حتی عطرفروشی‌ها هم باز هستند.» این کتابفروش اهل فلورانس معتقد است که حتی قبل از شیوع کرونا، فروش کتاب در آمازون قابل توجه بوده و جوانان ترجیح می‌دهند خرید کتاب را به صورت اینترنتی انجام دهند، مگر برخی کتاب‌ها مثل کتاب‌های دانشگاهی نایاب.
در این شرایط، برخی کتابفروشی‌های مستقل ایتالیایی تلاش کرده‌اند با راه‌اندازی خدمات اینترنتی فروش کتاب، از رکود خارج شوند و جلوی ضرر اقتصادی را بگیرند، اما این کار با توجه به هزینه‌های پست، برای آنان چندان ساده نیست.
ماری-او ونتورینو، که سه سال است مدیریت یک کتابفروشی قدیمی مستقل را در مرکز رم در اختیار گرفته، می‌گوید «اقتصاد کتابفروشی‌های مستقل بسیار آسیب‌پذیر است، سودآوری آنان تقریباً صفر است.» او معتقد است حمایت‌های دولتی برای کتابفروشان مستقل در ایتالیا نسبت به سایر کشورهای اروپایی مثل فرانسه کمتر است و یک ماه بیکاری ممکن است، برای این کتابفروشان، «مهلک» باشد. این کتابفروش نیز آمازون را «بزرگترین برنده» این دوره توصیف می‌کند.
برخی کتابفروشان ایتالیایی از دولت این کشور خواسته‌اند که به شیوه پیتزافروشی‌ها، کتاب را به خانه مردم برسانند. مثلاً در شهر بلونو، در شمال شرقی ایتالیا، شهرداری به پنج کتابفروشی این شهر ۲۷ هزار نفری اجازه داده که مثل پیتزافروشان، کتاب‌های سفارش‌گرفته را به خانه‌های سفارش‌دهندگان ببرند.
این کتابفروشان ملزم‌اند که با رعایت موازین بهداشتی، مثل پوشیدن دستکش و ماسک، کتاب‌ها را به خانه‌ها ببرند. یکی از کتابفروشان این شهر گفته در شرایط کنونی، علاوه بر رمان‌های جدید، والدین کتاب‌های آموزشی نیز برای فرزندان خود سفارش می‌دهند.
کتاب‌هایی که با موضوع اپیدمی نوشته شده، این روزها در ایتالیا پرفروش است. مثل رمان «طاعون» آلبر کامو، یا دو کتاب از آلساندرو مانزونی، شاعر ایتالیایی، که او هم در آن‌ها از طاعون می‌گوید. همچنین کتاب جدید روبرتو بوریونی، استاد ویروس‌شناسی دانشگاه میلان، با عنوان «ویروس، چالش بزرگ» این روزها بسیار پرفروش شده است.
حمایت‌های دولتی در فرانسه
اوضاع در دیگر نقاط اروپا نیز تقریباً مشابه است. وزارت فرهنگ فرانسه روز هجدهم مارس اعلام کرد که ۲۲ میلیون یورو به چندین حوزه فرهنگی که بر اثر بحران شیوع ویروس کرونا ضربه مالی شدید دیده‌اند، اختصاص می‌دهد. این کمک مالی شامل ۱۰ میلیون یورو به بخش موسیقی به دلیل لغو کنسرت‌ها و برنامه‌های موسیقی، ۵ میلیون به تئاتر، ۵ میلیون به حوزه کتاب و ۲ میلیون به هنرهای تجسمی است.
فرانک ریستر، وزیر فرهنگ فرانسه که خودش یکی از اولین مقام‌های رسمی این کشور بود که به کرونا مبتلا شد، تأکید کرد این کمک دولتی برای «مقابله با خطر از بین رفتن ساختارهای فرهنگی، به ویژه ساختارهای شکننده‌تر است.»
فرهنگ در فرانسه هم، مثل بسیاری حوزه‌های دیگر، از بحران کرونا آسیب دیده است. علاوه‌بر لغو بسیاری کنسرت‌ها و بسته شدن کتابفروشی‌ها، جشنواره‌های مهمی مثل جشنواره کن هم به تعویق افتاده است.
نمایشگاه کتاب پاریس نیز که قرار بود در ماه مارس برگزار شود، در همان روزهای اول شیوع کرونا لغو شد. در بریتانیا و ایتالیا نیز نمایشگاه‌های کتاب سرنوشت مشابه پیدا کرده‌اند.
همچنین در این شرایط، ناشران انتشار کتاب‌های جدید خود را به تعویق انداخته‌اند. این بحران از این نظر ضربه‌ای سخت به ناشران وارد کرده است، چون معمولاً در این موقعِ سال است که ناشران کتاب‌های پرفروش خود را به قصد فروش برای تعطیلات تابستان روانه بازار کتاب می‌کنند.
ژوئل دیکر، نویسنده سوئیسی که رمان‌هایش در جهان بسیار پرفروش شده و به زبان فارسی نیز ترجمه شده، یکی از همین نویسندگانی است که قرار بود کتاب جدیدش با عنوان «معمای اتاق ۶۲۲»، این‌روزها منتشر شود. او در شبکه‌های اجتماعی به خوانندگانش خبر داد که انتشار این کتاب به تعویق افتاده است.
همچنین «زندگی یک رمان است»، تازه‌ترین رمان گیوم موسو، نویسنده مشهور فرانسوی و از نویسندگان آثار عامه‌پسند که فروش کتاب‌هایش میلیونی است، به تأخیر افتاده است. این کتاب قرار بود روز ۲۸ آوریل منتشر شود. فروش کتاب‌های گیوم موسو به حدی بالاست که فقط در سال ۲۰۱۹ میلادی یک میلیون و چهارصدهزار نسخه از رمان‌هایش به زبان فرانسه به فروش رسید.
البته فقط نویسندگانی که قرار بود آثارشان در این مدت منتشر شود، ضرر نکرده‌اند، بلکه نویسندگانی هم که آثار جدیدشان درست پیش از آغاز بحران کرونا منتشر شده بود از این شرایط آسیب دیده‌اند. چون همه دیدارها و جلسات کتاب‌هایشان که منجر به فروش بیشتر کتاب‌ها می‌شود، لغو شده است.
همچنین فقط انتشار کتاب‌ها به تعویق نیفتاده، بلکه دریافت دست‌نوشته نویسندگان از سوی ناشران هم برای مدتی نامعلوم عقب افتاده است. برای مثال، انتشارات «سوی» و «گراسه» همان ابتدا اعلام کردند در موقعیتی نیستند که بتوانند دست‌نوشته‌ها را بررسی کنند.
به این ترتیب، می‌توان گفت که چرخه نشر، از همان مرحله ابتدایی‌اش، متوقف شده است.
بازار نشر فرانسه در سال‌های اخیر وضعیت متلاطمی را پشت سر گذاشته بود، با این حال، این بازار در سال ۲۰۱۹ توانسته بود به تراز مالی مثبت خوبی دست پیدا کند. اما بحران کرونا، چشم‌انداز بازار نشر در این کشور را کمی تار کرده است. به‌خصوص که حتی پیش از این بحران نیز، تراز مالی نشر در فرانسه در ماه ژانویه امسال نسبت به مدت مشابه در سال قبل، یک درصد افت داشت.
در حالی که شیوع کرونا کتابخانه‌های عمومی را نیز به تعطیلی کشانده، کتابخانه ملی فرانسه میلیون‌ها نسخه کتاب، پایان‌نامه، اسناد و کلکسیون‌های ارزشمند خود را به صورت رایگان روی اینترنت قرار داده است. همچنین دیگر کتابخانه‌ها نیز خدمات اینترنتی خود و همچنین به امانت دادن نسخه الکترونیکی کتاب را گسترش داده‌اند.
شیوع ویروس کرونا در همه جای جهان، مردم را به خانه‌های خود برده و خواندن کتاب در این شرایط، یکی از راه‌هایی است که سختی‌های عبور از این دوران را کمتر می‌کند. اما این دوره فقط فرصتی برای خواندن نیست؛ احتمالاً نویسندگان بسیاری نیز از این اپیدمی، فرصتی برای نوشتن و، مهم‌تر از آن، سوژه‌هایی برای نوشتن پیدا کرده‌اند.
گرچه کرونا اکنون درهای کتابفروشی‌ها را بسته و بر بازار نشر سایه انداخته است، اما شاید در آینده، کتاب‌هایی که درباره این ویروس، پیامدهایش و همچنین شرایط زندگی در این دوران نوشته شود، بار دیگر رونق را به کتابفروشی‌ها بازگرداند.
