همزمان با تشدید محدودیت‌ها از سوی ایران برای قطع دسترسی افغانستانی‌های فاقد مدارک اقامتی به سیستم درمانی، آموزش، مسکن و سایر خدمات ضروری کشور، میلیون نفر از شهروندان این کشور در ایران با سرنوشت نامعلومی روبرو شده‌اند.
سیاست‌های جدید ایران که از اول فروردین ۱۴۰۴ به اجرا در آمده است، بسیاری از شهروندان افغانستانی را بر سر راه دو انتخاب غیرممکن قرار داده است: کشوری که نگاه خصمانه به آن‌ها دارد و سرزمین مادری که بی‌ثبات است.
برای رشید که مهاجر افغان ساکن ایران است، عواقب این سیاست‌ها هم اکنون رخ نموده است.
او اخیراً به افغانستان برگشت زیرا پزشکان ایرانی حاضر نشدند مادر کهنسالِ بیمار او را که از ناراحتی قلبی رنج می‌برد درمان کنند.
رشید با یادآوری مکالمه‌ای که با یک مسئول بیمارستانی دولتی در تهران داشت، می‌گوید: «به من گفتند که به افغانستان برگردم زیرا افغان‌ها دیگر قرار نیست خدمات درمانی دریافت کنند».
او که نخواست نام واقعی‌اش فاش شود، در گفت‌وگو با رادیو آزادی، بخش افغان رادیو اروپای آزاد، گفت: «وضعیت سلامتی مادرم به سرعت رو به وخامت گذاشت که در نتیجه ناچار شدم به کشورم برگردم».
در کرج که فاصله چندانی با تهران ندارد، احسان ضیاء دیگر افغان مهاجر، پس از این‌که به او گفته شد که دو دختر نوجوانش دیگر نمی‌توانند به مدرسه بروند، بسیار سرخورده شد.
او به رادیو آزادی گفت: «امیدهای ما رنگ باخته است. حتی در این‌جا هم دختران من از تحصیل محروم شده‌اند».
ضیاء سه سال پیش، پس از به قدرت رسیدن گروه طالبان در افغانستان و ممنوعیت تحصیل دختران در این کشور، به ایران رفت. او به رغم داشتن مجوز اقامت در ایران، به خاطر موانع اداری و سیاست‌های در حال تغییر، نتوانسته که دخترانش را در مدرسه ثبت‌نام کند.
چه کسانی از سیاست‌های جدید متأثر خواهند شد؟
اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی در وزارت کشور ایران اسفندماه گذشته فهرستی شامل شش گروه «اتباع افغانستانی مجاز» که می‌توانند در ایران بمانند را منتشر کرد.
نادر یاراحمدی، مشاور وزیر و رئیس مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور، به خبرگزاری ایسنا گفت که «با توجه به افزایش نظارت‌ها برای قانونمند کردن اتباع، از اول فروردین خدمات بهداشتی، درمانی ، معاملات ملکی و ... به اتباع غیر مجاز ارائه نمی‌شود».
او این شش گروه را شامل افراد زیر دانست: «افغانستانی‌های سرشماری‌شده به عنوان مهاجر»، «افراد دارای گذرنامهٔ معتبر و روادید منقضی یا اجازه کار»، «کارمندان دولت سابق افغانستان» و «خانواده‌های دارای فرزند مدرسه‌ای که درخواست روادید کرده‌اند».
تهران ظرف دو سال گذشته و در چارچوب کارزار اخراج مهاجران غیرقانونی، بیش از دو میلیون افغانستانی را از کشور اخراج کرده است.
مشاور وزیر و رئیس مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور ایران با دفاع از این اقدام، به ایسنا گفته که «با توجه به ثبات نسبی ایجاد شده و سیاست‌های اعلامی حاکمیت فعلی افغانستان، هیچ مانعی برای بازگشت [مهاجران] به کشورشان وجود ندارد».
بر اساس برآورد آژانس پناهندگان سازمان ملل، حدود چهار میلیون افغانستانی در ایران زندگی می‌کنند که شامل دو میلیون «مهاجر غیرقانونی» نیز می‌شود. این در حالی است که مقام‌ها و رسانه‌های دولتی ایران ارقام بالاتری را اعلام می‌کنند و حتی مدعی حضور بیش از هشت میلیون افغانستانی در کشور هستند.
خطر افزایش تنش با طالبان
تشدید برخوردها با افغانستانی‌های غیرقانونی در ایران، با بالا گرفتن احساسات ضد افغان در کشور همزمان شده است. مهاجران فقیر افغان در ایران اغلب به خاطر جرایم، ناامنی و بیکاری مقصر شناخته می‌شوند.
گریمه اسمیت، تحلیلگر ارشد امور افغانستان در موسسه بحران بین‌المللی مستقر در بروکسل، می‌گوید: «محرومیت مهاجران از خدمات اولیه، موجب برهم خوردن تعادل بازار کار و سوق دادن بیشتر افراد به اقتصاد زیرزمینی می‌شود».
مهاجران افغانستانی نقش مهمی در نیروی کار ایران در بخش‌های کشاورزی و ساخت‌و‌ساز دارند؛ بخش‌هایی که در صورت اخراج گستردهٔ مهاجران غیرقانونی ممکن است آسیب ببینند.
اسمیت همچنین هشدار داد که سیاست‌های تهران می‌تواند تنش بین ایران و افغانستان را افزایش دهد. حکومت طالبان بر سر نحوهٔ برخورد با مهاجران افغانستانی، با پاکستان نیز درگیر شده است.
او با اشاره به تنش آبی بین ایران و طالبان گفت: «طالبان ممکن است تحریک شود که واکنش نشان دهد، به عنوان مثال، با ایجاد محدودیت بر سر حقابه ایران».
به گفتهٔ کارشناسان، رویکرد تهران ممکن است نتیجهٔ معکوس داشته باشد، هم از نظر اقتصادی و هم ژئوپلتیکی. ایران که به شدت تحت تحریم بوده و در جهان منزوی شده است، نیازمند رابطه با ثبات با حکومت طالبان در افغانستان برای گسترش مبادلات تجاری، امنیت مرزی و ایجاد یک اقتصاد به هم پیوسته منطقه‌ای است.
اسمیت می‌گوید: «این موضوع نه تنها موجب رنج افغانستانی‌ها خواهد شد، بلکه همچنین سیاست شکست‌خورده‌ای برای ایران به ارمغان خواهد آورد».
