انباشت بحران‌های متعدد در افغانستان، از خشکسالی فزایندهٔ ناشی از تغییرات اقلیمی گرفته تا سوءمدیریت‌های طالبان، باعث روند تصاعدی مهاجرت ساکنان آن کشور به کشورهای اطراف ازجمله ایران شده است.
برخی گزارش‌ها حکایت از «دو برابر شدن» تعداد افغان‌های مقیم ایران از زمان روی کار آمدن دوبارهٔ طالبان دارد و گزارش‌های دیگر حاکی است که مقامات جمهوری اسلامی در مدیریت این موج مهاجران دچار «ناتوانی روزافزون» هستند.
حکومت ایران که طی این سال‌ها حتی آمار درستی از تعداد این مهاجران نگرفته و برای پخش یکسان و اسکان مناسب آن‌ها در نقاط مختلف کشور برنامه‌ای نداشته، اکنون سعی دارد با روش‌هایی چون ضرب‌وشتم شدیدتر مهاجران در مرز و راندن اتباع خارجی از «محدوده برخی اماکن» در کل کشور این موج را «کنترل» کند.
آمارهای نامعلوم و مسئلهٔ «اضافه‌وزن» اجتماعی
بررسی‌ها نشان می‌دهد حکومت در ایران قدمی برای به‌دست آوردن آمار و تصویری روشن از وضعیت مهاجران در کشور برنداشته تا بتواند بر پایهٔ آن برنامه‌ریزی درستی در این زمینه انجام بدهد.
برخی مسئولان می‌گویند که دو سال پیش، قبل از روی کار آمدن طالبان، دو و نیم میلیون افغان در ایران زندگی می‌کردند. حال وزارت کشور ایران می‌گوید که این رقم به پنج میلیون نفر رسیده است؛ یعنی در طی دو سال دو برابر شده است.
پیمان حقیقت‌طلب، مدیر پژوهشی انجمن «دیاران» که در حوزه مهاجران و پناهندگی فعال است، تأکید دارد که آمار دقیقی از تعداد افغان‌های حاضر در ایران در دست نیست و آخرین آمار اعلام‌شده از طرف مرکز ملی آمار ایران به سال ۱۳۹۵ برمی‌گردد و بعد از آن هم آمارها حدودی و غیردقیق بوده‌اند.
این پژوهشگر به روزنامهٔ «شرق» گفته است: «دربارهٔ تعداد حضور افغان‌ها در داخل ایران، عددهای مختلفی را اعلام می‌کنند. یکی ۱۰ میلیون و یکی پنج میلیون می‌گوید،که هیچ‌کدام از طرف مقامات نه تأیید و نه تکذیب شده است. حتی روزنامه جمهوری اسلامی که اعلام کرد هشت میلیون افغانستانی در داخل ایران حضور دارد، بدون ذکر هیچ منبعی، برای افکار عمومی جا افتاد. در صورتی که وقتی هشت میلیون اعلام شده بود، سرشماری‌های این افراد عدد چهار میلیون را نشان می‌داد؛ بنابراین شفافیتی وجود ندارد.»
بنابر برخی گزارش‌ها، تعداد مهاجران افغانستانی بیشتر در چند شهر ایران از جمله تهران، مشهد، شیراز، یزد، اصفهان و کرمان متمرکز است.
مدیر پژوهشی انجمن «دیاران» با اشاره به این شرایط می‌گوید: «در هیچ جای دنیا هم همه مهاجران را در یک شهر از یک کشور اسکان نمی‌دهند و سریع مهاجرها را در کشورشان پخش می‌کنند. مضاف بر این‌که خود مهاجران افغانستانی مشکلی با این‌که پخش شوند، ندارند.»
در میزگردی با عنوان «چالش‌های حضور مهاجران افغانستانی در ایران» در خبرگزاری ایرنا که جزئیات آن روز ۲۹ مهر منتشر شد، محمدموسی کاظمی، پژوهشگر مسائل اجتماعی، گفت که «می‌توانیم حضور افغانستانی‌ها در ایران را مثل اضافه‌وزن نسبت به قد بدانیم که باعث عدم تعادل و فشار مضاعف به بدن می‌شود.»
او برای نمونه، از قول مقالات روزنامه‌ها افزود: «شرایطی که افغانستانی‌ها در حاشیهٔ شهرها ایجاد کرده‌اند (مانند سکونت چند خانواده در یک واحد آپارتمانی) باعث شده نرخ اجاره‌بها به شدت بالا برود». محمدموسی کاظمی در ادامه نیز گفت: «این مردم هستند که بیشتر با تأثیرات افزایش مهاجران مواجه هستند و مسئولان درک ملموسی از آن ندارند.»
پیمان حقیقت‌طلب، مدیر پژوهشی انجمن «دیاران» هم که در این میزگرد شرکت داشته، توضیح می‌دهد که «یکی از ویژگی‌های مهاجران تازه‌وارد این است که بسیاری از مهاجران که در موج اخیر از افغانستان به ایران آمده‌اند، حتی کابل هم نرفته‌اند؛ یعنی شهر را درک نکرده‌اند و از روستاهای افغانستان آمده‌اند. در نتیجه رفتارهای اصطکاک‌برانگیز میان ایرانیان و آن‌ها ناشی از همین است. در دهه ۵۰ و ۶۰ هم این امر را در ایران تجربه کردیم.»
او اضافه می‌کند: «نکتهٔ جالب این‌که مهاجران مقیم که مدت‌هاست در ایران هستند هم اتفاقاً از مهاجران تازه‌وارد شکایت دارند، چون تازه نگرش مردم ایران به افغانستانی‌ها داشت تغییر پیدا می‌کرد؛ اما اکنون، با ورود مهاجران تازه، در عمل نگاه به این‌ها هم مخدوش شده است.»
افزایش افغان‌ستیزی در میان «کاربران انقلابی» و مسئولان
روزنامه «جمهوری اسلامی» در مهرماه با انتشار مطلبی انتقادی نسبت به عملکرد مسئولان، نوشت که «فقدان نظارت بر ورود اتباع افغانی و جولان دادن آن‌ها در نقاط مختلف کشورمان یک خطر مهم» است.
این روزنامه به مقامات توصیه کرده است که: «به مناطق جنوب تهران سری بزنید تا از عمق فاجعه‌ای که در راه است مطلع شوید.»
روزنامه «جمهوری اسلامی» نسبت به نفوذ طالبان به ایران از طریق مهاجران و حتی آن‌چه «سلطه افغان‌های غیرمجاز بر کسب‌وکار و امور اقتصادی ایران» خوانده، هشدار داده است.
در همین حال، روزنامه «جام جم» نیز در شماره سی‌ام مهرماه خود در مقاله‌ای تحت عنوان «نقشه شوم افغان‌ستیزی» نوشت که «موضوع مهاجرستیزی را می‌توان از توالی مکرر اخبار منفی علیه اتباع افغانستانی در رسانه‌های رسمی و غیررسمی ایران متوجه شد».
این مقاله به‌ویژه از افزایش پیام‌های افغان‌ستیز در میان «کاربران حامی انقلاب اسلامی» در شبکه ایکس (توئیتر سابق) ابراز نگرانی کرده و نوشته است که «تا قبل از هفتهٔ گذشته، سهم کاربران انقلابی در انتشار محتوا حول موج مهاجرستیزی بسیار کمتر از مقدار فعلی بوده اما در هفتهٔ گذشته» این سهم افزایش پیدا کرده است.
روزنامهٔ «جام جم»، در ادامه، در مورد بازتاب تصویری از جمهوری اسلامی ایران «به عنوان یک سیستم ناکارآمد در مدیریت مسئلهٔ مهاجران افغانستانی» ابراز نگرانی کرده و هم وجود چنین تصویری و هم اقبال رو به افزایش «کاربران حامی انقلاب اسلامی» به افغان‌ستیزی را، بدون ارائه مدرک، به «تأثیر جریان‌های معاند» نسبت داده است.
بازتاب آن‌چه «جام جم» در مورد افزایش افغان‌ستیزی در میان «کاربران انقلابی» نوشته است را می‌توان در هفته‌ها و روزهای اخیر در گفته‌های «مسئولان انقلابی» سابق و فعلی هم مشاهده کرد.
به عنوان نمونه، حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، رئیس اسبق کمیسیون امنیت و سیاست خارجی مجلس، در مردادماه در گفت‌وگو با رسانه‌ها مدعی شد که «در دو سال گذشته بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار شهروند افغانستان با سابقهٔ نظامی به ایران پناهنده شدند و ممکن است شماری از این پناهجویان تهدیدی برای کشور میزبان باشند».
پس از او، مصطفی هاشمی‌طبا، سیاستمدار اصلاح‌طلب هم که سابقه وزارت و معاونت ریاست‌جمهوری داشته، روز سی‌ام مهر در یادداشتی در روزنامهٔ سازندگی نوشت که «آمریکا به یکباره همه چیز را به دولت طالبان تحویل داد و به سرعت از افغانستان رفت» و با ذکر این جمله نسبت به آن‌چه «تهدید بالقوه» نفوذ طالبان در ایران از طریق مهاجران جدید نامید، ابراز نگرانی کرد.
او نه با استناد به آمار و ارقام بلکه با تکیه بر «مشاهدات شخصی» موضوع را قومیتی کرده و نوشته است: «افغانستانی‌های حاضر در ایران براساس مشاهدات شخصی من عموماً پشتون هستند و هزاره، تاجیک و ازبک بسیار کم هستند و برخی نیز جلوی خود من به سابقهٔ حضور در طالبانی بودنشان تأکید دارند.»
روز ۲۹ مهر نیز شهریار حیدری، نایب‌رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، در گفت‌وگو با روزنامٔه شرق، با اظهار این‌که مهاجران افغان «دارند از امکانات ما استفاده می‌کنند»، گفت که «حتی در حوزه‌های مشاغل فنی و ساختمانی نیز افغانستانی‌ها کار را به دست گرفته‌اند». او نیز به «تهدید امنیتی» از سوی این مهاجران اشاره کرد.
احمد وحیدی، وزیر کشور دولت جمهوری اسلامی، نیز یک روز پس از آن‌که مدعی شد حکومت ایران مخالف «افغان‌ستیزی» است، خود او روز چهارم آبان رسماً از اجرای طرح اخراج اتباع خارجی از «محدوده برخی اماکن» در کل کشور خبر داد.
واکنش معمول در جمهوری اسلامی: ضرب‌وشتم
سال‌ها است افرادی که از مرز افغانستان به سمت ایران عبور می‌کنند، روایت‌های بی‌شماری از بدرفتاری‌ها و تحقیرهای سیستماتیک و ضرب‌وشتم خود توسط مأمورانی گزارش می‌دهند که حکومت جمهوری اسلامی در مرزها مستقر کرده است.
جمهوری اسلامی سال‌ها است در مواجهه با مسائل اجتماعی روش‌های خشونت‌آمیز ازجمله اعدام را سرلوحهٔ کار خود قرار داده، در روبه‌رو شدن با مقاوت زنان علیه حجاب اجباری راه تحقیر، ضرب‌وشتم و بر زمین کشاندن زنان را پیش گرفته و در رویارویی با اعتراض‌های مردمی نیز به اقداماتی چون کور کردن افراد با گلوله‌های ساچمه‌ای و شکنجه و قتل آن‌ها رو آورده است.
باوجود مشاهده این‌که برخوردهای پرخشونت حکومت هربار دقیقاً نتیجهٔ عکس به‌بار آورده، اکنون که معضل افزایش شمار مهاجران افغان چالش‌برانگیز شده، حکومت بار دیگر «راه چاره» را در ضرب‌وشتم و تنبیه بدنی بیشتر مهاجران غیرقانونی و راندن مهاجران از اماکن مختلف جستجو می‌کند.
تازه‌ترین موارد نشان می‌دهد که این نوع برخوردها رو به افزایش گذاشته است.
رادیو آزادی، بخش افغان رادیو اروپای آزاد، در گزارش‌هایی در این مورد به مواردی تازه اشاره کرده است، ازجمله مورد لطیف ۱۶ ساله.
لطیف که پدرش را سه سال پیش در یک حادثهٔ ترافیکی در غور افغانستان از دست داده و به دلیلِ فقر و نداری ناچار به ترک تحصیل شده، چهار ماه پیش تصمیم گرفت که با تعدادی از دوستانش به ایران برود.
او این هفته در گفت‌وگو با رادیو آزادی گفت که مرزبانان ایرانی آنان را بازداشت و ضرب‌وشتم کردند و سپس از مرز برگرداندند.
لطیف توضیح داده که «دو سه شب، بندی بودیم. مرا خیلی لت‌وکوب کردند، من هرچند زاری می‌کردم که بار دیگر نمی‌آیم؛ اما می‌گفتند که این‌ها را خوب بزنید».
نقیب‌الله ۱۹ ساله دیگر جوان افغان است که دو ماهی می‌شود از مرز ایران بازگردانده شده. او به رادیو آزادی گفته است: «در مرز پنج شب بودیم که ایرانی‌ها ما را گرفتند؛ خیلی لت‌وکوب و خیلی اذیت کردند. از بس که ما را لت‌وکوب کردند تا اکنون دوا می‌خورم، حال که ردِ مرز شدم، به غور آمدم، بیکاری است.»
باوجود این‌گونه اقدامات، ورود مهاجران غیرقانونی از مرزهای شرقی رو به افزایش است و احمد وحیدی، وزیر کشور، روز سوم آبان با اعلام یک «ضرب‌الاجل» به مهاجران غیرقانونی دستور داد که ایران را ترک کنند و گفت که «باید سازوکار قوی‌تری پیش‌بینی کنیم تا با مهاجرانی که بازگردانده می‌شوند و دوباره برمی‌گردند، برخورد شود».
مرور خبرها نشان می‌دهد که مقامات جمهوری اسلامی، مانند وزیر کشور، همچنان تنها بر طبل «برخورد» با مهاجران می‌کوبند و بحثی که جای آن در این میان خالی است، بحث چگونگی جذب یا دفع متمدنانهٔ مهاجران بر طبق استانداردهای جهانی، رعایت حقوق انسانی آن‌ها و حرکت به سمت ادغام بهتر مهاجران قانونی در جامعهٔ ایران است.
