مقام‌های ایرانی طی دو سالی که جمهوری آذربایجان مناطق قره‌باغ کوهستانی را پس از سه دهه اشغال ارمنستان، آزاد و بیش از ۱۳۲ کیلومتر از مرزهای خود با ایران را احیا کرده، بارها نسبت به تغییرات ژئوپلیتیک منطقه هشدار داده و آن را تهدیدی علیه منافع جمهوری اسلامی عنوان کرده‌اند.
نمونه بارز آن هشدارهای فزاینده مقامات لشکری و کشوری جمهوری اسلامی است، نسبت به مسدود شدن مسیر ترانزیت کالاهای ایران به روسیه از خاک ارمنستان، دریافت عوارض از کامیون‌های حامل بار ایران که از جاده گؤروش- قافان واقع در مناطق آزاد شده به خاک ارمنستان می‌روند، و یا ادعای تغییر مرزهای ایران با ارمنستان با باز شدن کریدور زنگزور؛ این کریدور طبق توافق آتش‌بس میان دولت‌های باکو و ایروان با میانجی‌گری مسکو در نوامبر ۲۰۲۰، قرار است نخجوان را از طریق خاک ارمنستان به سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان وصل کند.
مناقشات ایران و جمهوری آذربایجان از دریچه اقتصادی تنها به این موارد ختم نمی‌شود، بلکه جهش چشمگیر ترانزیت کالا از چین به آسیای مرکزی و عبور آن از خاک جمهوری آذربایجان به سمت گرجستان، ترکیه و غرب عملاً ایران را از کریدور شرق-غرب، یا آنچه پروژه احیای جاده ابریشم چین (ابتکار کمربند و جاده) نامیده می‌شود، کنار گذاشته است.
ایران تنها کشور در مسیر پروژه «ابتکار کمربند و جاده» است که چین هیچ سرمایه‌گذاری در توسعه آن نکرده است. از سال ۲۰۱۳ که این پروژه با ابتکار چین آغاز شد، حدود ۹۳۲ میلیارد دلار روی پروژه‌هایی در بیش از ۱۴۰ کشور، از جمله آسیای مرکزی، جمهوری آذربایجان و ترکیه، سرمایه‌گذاری شد که تقریباً نیمی از آن شامل سرمایه‌گذاری مستقیم چین یا وام‌های نهادهای مالی این کشور بوده است. بیش از ۶۰ درصد این سرمایه‌گذاری‌ها نیز در بخش عمرانی، خصوصاً پروژه‌های ترانزیت انجام شده است.
در مورد به‌خصوص جمهوری آذربایجان، چین نزدیک یک میلیارد دلار مشارکت در گسترش پروژه‌های ترانزیت کالا، نفت و گاز داشته، اما خود جمهوری آذربایجان نیز سرمایه‌گذاری عظیمی در پروژه‌های ترانزیت کالا و انرژی انجام داده که نمونه آن افتتاح خط آهن باکو-تفلیس-قارص در اکتبر ۲۰۱۷ با ظرفیت نهایی ترانزیت سالانه ۱۷ میلیون تن کالا بود.
به یمن همین پروژه، ترانزیت کالاهای خارجی از طریق خطوط آهن جمهوری آذربایجان در سال گذشته دو برابر سال ۲۰۲۰ شد و به هشت میلیون تن رسید که این رقم چهار برابر ترانزیت ریلی ایران در سال گذشته خورشیدی است. ترانزیت کالا از طریق خطوط آهن جمهوری آذربایجان در ۹ ماه ابتدایی امسال نیز رشدی ۲۵ درصدی داشته است.
بر اساس آمارهای رسمی، در ۹ ماه ابتدایی امسال همچنین ترانزیت کالا از طریق ناوگان کشتی‌رانی جمهوری آذربایجان رشدی ۴۱ درصدی را تجربه کرده که ۴۲ درصد محموله‌ها مربوط به ترانزیت نفت ترکمنستان و قزاقستان به باکو و ارسال آن از طریق خطوط لوله به بندر جیحان ترکیه برای فروش در بازارهای بین‌المللی بود.
الهام شبان، مدیر مرکز مطالعات نفت خزر، می‌گوید ۸۰ درصد تانکرهای نفتی در دریای خزر متعلق به ناوگان دریایی جمهوری آذربایجان است: ترانزیت نفت قزاقستان و ترکمنستان از طریق جمهوری آذربایجان در ۱۰ ماه ابتدایی امسال نسبت به دور مشابه پارسال ۴۷ درصد رشد داشته است. هفته گذشته قزاقستان قرارداد افزایش ۱.۵ میلیون تنی ترانزیت نفت از طریق جمهوری آذربایجان را امضا کرد. همچنین بعد از تهاجم روسیه به اوکراین، کل نفت صادراتی ترکمنستان به غرب از طریق آذربایجان انجام می‌شود.
قزاقستان نیز پارسال ۲۰ میلیون تن کالاهای چینی را از خاک خود به غرب ترانزیت کرده که دو میلیون تن آن فقط از خطوط آهن جمهوری آذربایجان ترانزیت شده است. خطوط آهن آذربایجان سهمی ۵۳ درصدی در کل ترانزیت کالاهای خارجی توسط این کشور دارد.
بررسی هشدارهای ایران
اولین رویارویی ایران با جمهوری آذربایجان بعد از آزادسازی قره‌باغ کوهستانی مربوط به بازداشت چندین راننده کامیون ایرانی و نهایتاً دریافت عوارض از بارهایی که از جاده گؤروش- قافان به ارمنستان یا بالعکس حمل می‌شدند، بود.
ایران آن زمان مدعی شد که جمهوری آذربایجان در صدد اخلال در ترانزیت کالاهای ایرانی به روسیه از مسیر ارمنستان است.
این در حالی است که آمارهای گمرکی ایران نشان می‌دهد حتی قبل از جنگ قره‌باغ، سهم ارمنستان از ترانزیت کالاهای ایرانی به روسیه حدود یک درصد بود و ۴۲ درصد کالاهای ایرانی از طریق دریای خزر و بقیه از طریق خاک جمهوری آذربایجان راهی روسیه می‌شد.
ایران همان زمان به نشانه اعتراض و اعمال فشار و با ادعای «آوردن اسرائیل به مرزهای ایران» اقدام به مانور نظامی کرد و آسمان خود برای عبور هواپیماهای جمهوری آذربایجان به نخجوان و ترکیه را بست. نکته شگفت‌انگیز اینکه ارمنستان طی اقدامی بی‌سابقه، بلافاصله حریم هوایی خود برای عبور هواپیماهای جمهوری آذربایجان را باز کرد.
در ماه‌های گذشته نیز ایران بارها مدعی شده است که راه‌اندازی کریدور زنگزور، مرزهای ایران با ارمنستان را تغییر می‌دهد.
مقامات ایران توضیح نمی‌دهند احداث خطوط آهن و جاده در خاک ارمنستان برای حمل کالا و مسافر از جمهوری آذربایجان به نخجوان، چطور مرزهای ایران و ارمنستان را تغییر می‌دهد.
سپاه پاسداران ابتدای آبان امسال با همین شعار، رزمایش بزرگی در مرز با مناطق آزاد شده جمهوری آذربایجان برگزار کرد و طی اقدامی نمایشی، اقدام به راه‌اندازی پل متحرک نمادین از روی یک باریکه آب در ساحل ایران و یک خشکی در میانه ارس برای نشان دادن توانایی نیروهای ایرانی برای گذشتن از این رودخانه مرزی به خاک جمهوری آذربایجان کرد.
این بار نیز هم‌زمان با مانور سپاه پاسداران، نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان با انتشار توئیتی از تصمیم اولیه کشورش برای باز کردن سه پاسگاه مرزی برای اتصال جمهوری آذربایجان به نخجوان از خاک ارمنستان خبر داد و رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه نیز برای افتتاح فرودگاه زنگلان به مناطق آزاد شده در مرز با ایران سفر کرد.
دقیقاً مشخص نیست چرا هر بار ایران دست به فشار و تهدید علیه جمهوری آذربایجان می‌زند، ارمنستان فوراً در صدد اقدامی برای خنثی کردن آن است؛ اما این اقدامات می‌تواند هم به منزله عدم تمایل ارمنستان یا روسیه به باز کردن پای ایران در مناقشه قفقاز و اعمال نفوذ جمهوری اسلامی باشد و هم می‌تواند به چشم‌انداز منافع اقتصادی صلح با جمهوری آذربایجان و باز کردن کریدور زنگزور برگردد؛ چرا که این کریدور در واقع بخشی از کریدور شرق-غرب است و با گذشتن از ارمنستان، مسیر ترانزیت کالاها از چین تا ترکیه و اروپا (و بالعکس)، به صورت چشمگیری در مقایسه با دور زدن از مسیر گرجستان کاهش می‌یابد.
ارمنستان با باز کردن این کریدور در واقع به بخشی از پروژه ابتکار کمربند و جاده چین تبدیل می‌شود و سالانه میلیون‌ها تن کالا از طریق این کشور ترانزیت خواهد شد.
عدم توفیق ایران در تثبیت جایگاهش به عنوان کشور ترانزیت کالا و کنار ماندنش از پروژه «ابتکار کمربند و جاده»، به این دلیل است که علاوه بر تحریم‌ها و مناقشات بی‌پایان با کشورهای همسایه، خصوصاً کشورهای عرب خلیج فارس، عراق، ترکیه، جمهوری آذربایجان و افغانستان، ایران زیرساخت‌های ریلی کاملی ندارد؛ به طوری که برای نمونه توسعه خط آهن رشت-آستارا بیش از دو دهه است که بر زمین مانده و سرنوشت پروژه ریلی چابهار-زاهدان نیز کماکان نامعلوم است.
جمهوری آذربایجان قبل از تحریم‌های آمریکا قول تأمین نیمی از سرمایه مورد نیاز خط آهن رشت-آستارا به مبلغ ۵۰۰ میلیون دلار را به ایران داده بود، اما با آغاز تحریم‌ها، از این تصمیم منصرف شد.
نکته دیگر اینکه، راه‌آهن ایران فاقد تجهیزات لازم برای ترانزیت هر نوع کالایی، خصوصاً کالاهای فاسدشدنی است؛ به طوری که طی سال گذشته ۸۰ درصد ترانزیت ریلی کالاهای خارجی در ایران منحصراً مربوط به حمل گوگرد ترکمنستان به خلیج فارس بوده است.
جایگاه از دست رفته ایران در بازار انرژی
در حالی که ایران سال‌ها تلاش کرده کشورهای شرق ساحل خزر نفت خود را از طریق خاک ایران ترانزیت یا معاوضه (سوآپ) کنند و در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی نیز این طرح برای چند سال اجرایی شد، آنها نهایتاً گزینه استفاده از خطوط لوله جمهوری آذربایجان برای صادرات نفت خود را انتخاب کردند.
همچنین ایران تنها کشور ساحلی دریای خزر است که حتی یک بشکه نفت یا گاز از دریای خزر تولید نمی‌کند، اما همه کشورهای باقی‌مانده از دریای خزر هم تولید نفت و هم گاز دارند. مخصوصاً جمهوری آذربایجان بیش از مجموع همه کشورهای ساحلی خزر از این دریا نفت برداشت می‌کند و بیش از ۳ برابر مجموع آنها نیز تولید گاز دارد.
الهام شبان، مدیر مرکز مطالعات نفت خزر در باکو، به رادیو فردا می‌گوید که ۹۸ درصد گاز و ۹۷ درصد نفت جمهوری آذربایجان از میادین دریایی در خزر تولید می‌شود. به گفته او، در ۱۰ ماه ابتدایی امسال، تولید گاز جمهوری آذربایجان با بیش از هفت درصد رشد به بالای ۳۸ میلیارد متر مکعب رسیده که بیش از ۱۸ میلیارد متر مکعب آن به گرجستان، ترکیه و اروپا صادر شده است.
رشد ۱۷.۴ درصدی صادرات گاز جمهوری آذربایجان در ۱۰ ماه ابتدایی امسال به خاطر افزایش فروش گاز به یونان، آلبانی، ایتالیا و بلغارستان است. جمهوری آذربایجان از دو سال پیش صادرات گاز به اتحادیه اروپا از مسیر گرجستان و ترکیه را آغاز کرده و توافقنامه دو برابر کردن حجم صادرات گاز به سالانه ۲۰ میلیارد متر مکعب و حتی بالاتر از این میزان نیز در جریان سفر اورسولا فون در لاین رئیس کمیسیون اروپا، و کادری سیمسون کمیسر انرژی اتحادیه اروپا به باکو در ماه ژوئیه امسال (اواخر تیرماه) امضا شد.
چند ماهی بعد از جنگ قره‌باغ، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان بر سر میدان نفتی‌گازی مورد مناقشه کپز (در ترکمنستان سردار خوانده می‌شد) به توافق رسیدند و با تغییر نام این مخزن به «میدان دوستی» توافقنامه توسعه مشترک آن را امضا کردند. این میدان در نزدیکی بلوک آذری-چراغ-گونشلی جمهوری آذربایجان قرار دارد و زیرساخت‌های لازم برای انتقال نفت و گاز تولیدی آن به باکو و ترانزیت به بازارهای اروپایی آماده است.
راه‌اندازی این میدان برای اولین بار جمهوری آذربایجان را به کشور ترانزیت‌کننده گاز تبدیل خواهد کرد.
ایران و جمهوری آذربایجان چهار سال پیش تفاهم‌نامه مشابهی برای توسعه بلوک البرز (که در آذربایجان آلو شرقی خوانده می‌شود) امضا کردند، اما تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و عدم تمایل هیچ شرکت خارجی برای ورود به این پروژه باعث شد تفاهم‌نامه روی کاغذ بماند.
جمهوری آذربایجان به جای آن هم‌اکنون با کمک شرکت‌های بین‌المللی در حال توسعه نزدیک به ۱۰ میدان نفتی و گازی در دریای خزر است که مهم‌ترین آنها، میدان گازی آبشرون با قابلیت تولید سالانه پنج میلیارد متر مکعب گاز است که شرکت فرانسوی توتال آن را توسعه می‌دهد. قرار است سال آینده تولید گاز از این میدان بزرگ آغاز شود.
جمهوری اسلامی سال گذشته از امضای قرارداد سوآپ سالانه یک‌ونیم تا دو میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از طریق خاک ایران خبر داد و تابستان امسال نیز اعلام کرد تفاهم‌نامه دو برابر شدن حجم سوآپ گازی امضا شده است. این در حالی است که آمارهای گمرکی جمهوری آذربایجان ذربایجان هیچ گاز وارداتی از ترکمنستان یا ایران را ثبت نکرده و آقای شبان نیز می‌گوید جمهوری آذربایجان واردات گاز ندارد.
مقامات ایران کماکان تاکید دارند که عملیات دریافت گاز ترکمنستان و تحویل آن به آذربایجان ادامه دارد، اما آقای شبان می‌گوید هم‌اکنون مسیر ترانزیت گاز در خط لوله اتصال دهنده دو کشور از جمهوری آذربایجان به سمت ایران است و امکان ندارد ایران بتواند از این خط لوله گازی تحویل آذربایجان دهد.
جمهوری آذربایجان حدود دو دهه پیش قرارداد سوآپ گاز با ایران امضا کرده و سالانه حدود ۳۰۰ میلیون میلیون متر مکعب گاز تحویل ایران می‌دهد و ایران نیز با کسر حق سوآپ (۱۵ درصد)، بقیه گاز را به نخجوان تحویل می‌دهد.
جمهوری آذربایجان و ترکیه سال ۲۰۱۸ توافق احداث خط لوله گازی از شهر ایغدیر ترکیه به نخجوان را امضا کردند و قرار است سالانه ۵۰۰ میلیون متر مکعب گاز آذربایجان از طریق ترکیه به نخجوان ارسال شود. قرارداد سوآپ گازی ایران و جمهوری آذربایجان نیز تا چهار سال دیگر به پایان خواهد رسید و عملاً نیازی به خطوط لوله ایران برای تأمین گاز نخجوان نخواهد بود.
در این میان، مهرماه پارسال جمهوری آذربایجان قرارداد صادرات ۱۱ میلیارد متر مکعب گاز اضافی به ترکیه طی سه سال آینده را امضا کرد. قرارداد ۲۵ ساله صادرات گاز ایران (سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب) به ترکیه تا چهار سال آینده به اتمام می‌رسد و گاز جمهوری آذربایجان می‌تواند جایگزین گاز ایران در بازار ترکیه شود.
