علی لاریجانی، رئيس مجلس شورای اسلامی، اخیراً در دیدار با سونگ تائو، وزیر امور بین‌الملل حزب کمونیست چین گفته است یک برنامه ۲۵ ساله «از منظر خود» برای رابطه با چین تنظیم کرده‌ایم و برای تبدیل آن به «سند راهبردی مشترک» با چین، باید مذاکره کنیم.
بحث تدوین این سند بهمن ۱۳۹۴ در جریان دیدار حسن روحانی، رئيس‌جمهور ایران، و شی‌جین پینگ، همتای چینی وی، مطرح شد. روحانی پس از آن دیدار گفت که علاوه بر سند جامع ۲۵ ساله، برنامه ریخته‌اند که مبادلات دوجانبه طی ۱۰ سال آینده تا ۶۰۰ میلیارد دلار افزایش پیدا کند.
همان زمان، آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی نیز در دیدار با رئيس‌جمهور چین با استقبال از توافق برای «روابط استراتژیک ۲۵ساله»، آن را «کاملاً درست» و «حکمت‌آمیز» خواند.
استقبال خامنه‌ای از این توافق، متأثر از ترجیح او در سیاست خارجی بود که بارها به طور صریح به آن اشاره کرده است.
علی‌اکبر ولایتی، مشاور امور بین‌الملل رهبر جمهوری اسلامی، در نشستی که ۲۴ شهریور ۱۳۹۷ به میزبانی دفتر «حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای» برگزار شد، درباره این نگاه به تفصیل سخن گفته است.
او منتقدان استراتژی نگاه به شرق را «اصحاب کهف» توصیف کرده و گفت این افراد ۳۰۹ سال خواب بوده و عقب هستند از حوادث و تحولات.
در استراتژی نگاه به شرق با توجه به دو تجربه جنگ سوریه و کمک روسیه به ایران و دوران تحریم و کمک چین به ایران، دو کشور روسیه و چین در محوریت قرار دارند و تامین نیازهای دفاعی از روسیه و فروش نفت به چین، دو اولویت برجسته ایران محسوب می‌شوند.
آقای ولایتی بهمن ۱۳۹۴ هم که به مسکو سفر کرده بود، هدف از این سفر را پیگیری سیاست راهبردی نگاه به شرق اعلام کرد.
ایران در حوزه دفاعی و نظامی البته تنها به روسیه چشم ندوخته است. در جریان سفر وزیر امور بین‌الملل حزب کمونیست چین به ایران، محسن رضایی، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام ایران گفت که ایران برای حفظ قدرتش در فضای پرتنش خلیج‌فارس و جلوگیری از تسلط غرب بر امنیت حمل‌ونقل در این منطقه، چشم به همکاری چین دوخته و تلویحاً این کشور را دعوت به حضور نظامی-دفاعی در این منطقه کرد.
یک مدافع دیگر استراتژی نگاه به شرق، علی لاریجانی، رئيس‌مجلس ایران است. او اسفند سال ۹۷ به چین سفر کرد. محسن رضایی، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام گفته که آقای لاریجانی به عنوان نماینده خامنه‌ای به این مأموریت رفته بود.
لاریجانی البته در سال‌های اخیر متهم شده بود با دولت روحانی که به گفته اصولگرایان نگاه غرب‌گرایانه دارد، همراهی بیشتری داشته است. با این حال، پیگیری و تمرکز لاریجانی بر سند همکاری راهبردی ۲۵ ساله بین ایران و چین، نشان‌دهنده علاقه رئيس مجلس شورای اسلامی به راهبرد نگاه به شرق است.
با وجود چنین علائق و تلاشی، اظهارنظر او درباره نوشتن برنامه ۲۵ ساله از منظر ایران، نشان می‌دهد که پس از چهار سال هنوز هیچ تفاهم جدی برای تبدیل مذاکرات و علاقه تهران به یک سند همکاری استراتژیک طولانی‌مدت با چین به چشم نمی‌خورد.
یک مؤلفه قابل توجه دیگر در این زمینه که می‌تواند بسترساز روابط استراتژیک دو طرف باشد، حجم مبادلات تجاری است. مبادلات تجاری ایران و چین در سال ۲۰۱۷، حدود ۳۳ میلیارد دلار و کل تجارت دو کشور در سال ۲۰۱۸، ۳۵ میلیارد دلار بوده است. در شش‌ماهه اول سال ۲۰۱۹، صادرات چین به ایران ۴۶ درصد افت کرده و واردات این کشور از ایران نیز ۲۸ درصد کاهش نشان می‌دهد.
افت شدید مبادلات دو کشور در سال ۲۰۱۹ که متاثر از تحریم‌های آمریکا علیه ایران است، نشان می‌دهد نه تنها چشم‌اندازی برای حرکت به سوی مبادلات ۶۰۰ میلیارد دلاری ظرف ۱۰ سال نیست، بلکه فعلا مهم‌ترین تلاش مقام‌های ایران می‌تواند حفظ همان ۳۰ تا ۳۵ میلیارد دلار در سال باشد.
این موضوع هم در شرایط فعلی با توجه به کاهش شدید واردات نفت چین از ایران دشوار شده است. علت تقاضای مکرر مقام‌های ایرانی از جمله اسحاق جهانگیری، معاون اول حسن روحانی، از چینی‌ها برای خرید بیشتر نفت نیز به همین دشواری باز می‌گردد. آمارهای گمرکی چین نشان می‌دهد که این کشور در ماه ژوئن سال جاری، روزانه تنها ۲۰۸ هزار بشکه نفت از ایران خریده است، در حالی که عربستان و روسیه هر کدام ۹ برابر این میزان نفت به چین تحویل داده‌اند.
علاوه بر این، حجم تجارت ایران و چین، تنها کمی بیشتر از نیم درصد کل تجارت خارجی چین است. چین سال ۲۰۱۸، بیش از ۴.۶ تریلیون دلار تجارت خارجی داشت که بیش از ۶۳۳ میلیارد دلار آن با آمریکا بوده است، یعنی چیزی حدود ۱۴درصد کل تجارت خارجی چین.
نکته مهم‌تر این است که تراز تجاری آمریکا و چین به شدت به نفع چین هست، ۴۷۸ میلیارد دلار صادرات به آمریکا دارد و ۱۵۵ میلیارد واردات.
این اعداد و ارقام به خوبی نشان می‌دهد که ایران برای رساندن حجم مبادلات تجاری‌اش با چین به سطحی که بتوان بر اساس آن شالوده یک رابطه استراتژیک را پایه‌گذاری کند، همچنان راه دور و درازی در پیش دارد و عدد ۶۰۰ میلیارد دلار یک رویاپردازی پس از برجام بیش نبوده است.
