۳۰ آبان ۱۴۰۳، مصادف با بیستم نوامبر، روز جهانی کودک است. مطابق با کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد که جمهوری اسلامی ایران نیز آن را «مشروط به آن‌که با قوانین داخلی و موازین اسلامی در تعارض نباشد»، پذیرفته است، هر انسان زیر ۱۸ سال «کودک» شمرده می‌شود؛ شرطی که باعث شده دست‌کم در یک مورد این سن در دختران به ۱۳ سال و حتی ۹ سال هم کاهش یابد.

بررسی‌های رادیوفردا نشان می‌دهد وضعیت کودکان ایران در یک شاخص (واکسیناسیون) از کل کشورهای دنیا بهتر است، اما همزمان در برخی شاخص‌ها وضعیت مطلوبی ندارد و در مواردی ازجمله کودک‌همسری همچنان با معضل و بحران مواجه است.

گروه داده‌کاوی رادیوفردا در این گزارش تلاش کرده با بررسی شاخص‌های متعدد و گوناگون در حوزه‌های حقوق کودکان، امنیت، آموزش و سلامت، وضعیت کودکان ایران را در قیاس با اغلب کشورهای منطقه ارزیابی کند و با نقشه و نمودار نشان دهد.

جایگاه ایران از نظر شاخص حقوق کودکان

«بنیاد حقوق کودکان»، که یک بنیاد معتبر بین‌المللیِ فعال در زمینهٔ حمایت از حقوق کودکان است، هر سال رده‌بندی‌ای را با عنوان «شاخص حقوق کودکان» منتشر می‌کند.

این شاخص ترکیبی از ۲۰ زیرشاخص‌ مرتبط با کودکان است که در پنج بخش «حق زندگی»، «حق سلامت»، «حق آموزش»، «حق حمایت»‌ و «برخورداری از محیط مناسب برای کودکان» دسته‌بندی می‌شوند.

آخرین گزارش این بنیاد در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که ایران در میان ۱۹۴ کشور در رتبهٔ ۹۱ قرار دارد. رتبهٔ ایران در بخش «حق زندگی» ۷۰، در «حق سلامت» ۶۸، در «حق آموزش» ۴۸ و در «حق حمایت» ۵۳ است، اما در زمینهٔ «برخورداری از محیط مناسب برای کودک» در رتبهٔ بسیار پایین ۱۴۵ قرار دارد.

چنان‌که پیدا است، وضعیت ایران از نظر زیرشاخص‌های بخش آموزش و سلامت به‌نسبت بهتر از سه بخش دیگر است. در مجموع و در مقام مقایسه با کشورهای منطقه، وضعیت کلی ایران در شاخص حقوق کودکان به‌نسبت متوسط ارزیابی می‌شود.

خشونت علیه کودکان

در مرکز اطلاعات، آمار و داده‌های یونیسف و سایر نهادهای وابسته به سازمان ملل متحد، گزارشی از وضعیت آمار خشونت علیه کودکان در دست نیست، اما بررسی گزارش‌های داخلی نشان می‌دهد که آمار خشونت علیه کودکان در ایران نگران‌کننده است.

آمارهای سازمان پزشکی قانونی حکایت از آن دارد که آمار معاینات جسمی کودک‌آزاری در دههٔ ۹۰ حدود دو برابر افزایش داشته است.

البته این آمار صرفاً محدود به مواردی است که وضعیت کودک‌آزاری به پزشکی قانونی گزارش شده است، اما بررسی همین آمار نیز نشان از رشد فزایندهٔ این پدیده در یک دههٔ گذشته دارد.

بحران کودک‌همسری

سن قانونی ازدواج در ایران برای دختران ۱۳ سال و برای پسران ۱۵ سال است. با این حال، امکان ازدواج کودکانِ حتی ۹ساله نیز با «اذن ولی و با تشخیص دادگاه» وجود دارد.

جمهوری اسلامی از سال ۱۳۹۹ انتشار آمار تفکیکی سن دختران در هنگام ازدواج را متوقف کرده است. با این حال، محاسبهٔ داده‌های آماری سال ۹۹ نشان می‌دهد سن دختران در شش درصد از ازدواج‌های ثبت‌شده در کل کشور کمتر از ۱۵ سال و در بیش از یک‌پنجمِ ازدواج‌ها (یعنی ۲۱درصد) کمتر از ۱۸ سال بوده است.

همان‌گونه که نقشه‌های زیر نشان می‌دهد، آمار کودک‌همسری به‌طرز محسوسی در شمال غرب و شرق کشور بالا است، چنان‌که در حدود یک‌سومِ ازدواج‌ها در استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی و زنجان، سن دختران زیر ۱۸ سال گزارش شده است.

در ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی جمهوری اسلامی آمده است که «عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی منوط است به اذن ولی به شرط مصلحت با تشخیص دادگاه صالح.»

بر این اساس، می‌توان فرض کرد که حداقل سن قانونی برای ازدواج دختران در ایران ۱۳ سال است، اگرچه طبق آمار ثبت احوال در سال ۱۳۹۹ تعداد ۷۶۷ مورد ازدواج دختران زیر ۱۳ سال نیز در ایران ثبت شده که معادل بیش از یک مورد از هر هزار ازدواج‌ است.

این در حالی است که براساس استانداردهای جهانی، حداقل سن ازدواج برای دختران دست‌کم ۱۸ سال است؛ موضوعی که حتی در میان برخی کشورهای منطقه و همسایه ایران نیز رعایت می‌شود.

هم‌چنان‌که در نقشهٔ زیر پیدا است، ایران بعد از افغانستان که «بلوغ» را تنها معیار ازدواج برای دختران می‌داند، دومین کشور منطقه با کمترین سن قانونی برای ازدواج دختران است.

دسترسی به آموزش

آخرین داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که نرخ پوشش واقعی مقطع ابتدایی در سال تحصیلی ۱۴۰۳-۱۴۰۲ به ۹۸ درصد، در مقطع متوسطه اول به ۹۴ درصد و در مقطع متوسطه دوم به ۸۳ درصد رسیده است.

«نرخ پوشش واقعی» نسبتِ دانش‌آموزان یک دورهٔ تحصیلی در سنین خاصِ همان مقطع به کلِ جمعیت «لازم‌التعلیم» در همان مقطع است.

با این حساب، ایران از نظر این شاخص در قیاس با بسیاری از کشورهای جهان، ازجمله کشورهای همسایه، وضعیت نسبتاً خوبی دارد.

کیفیت آموزش (آزمون تیمز)

نرخ ثبت‌نام در مدارس اگرچه نشان‌دهندهٔ پوشش تحصیلی گسترده در ایران است، اما لزوماً نشانگر کیفیت بالای آموزش در ایران نیست.

نتایج ارزیابی تیمز در سال ۲۰۱۹ میلادی حکایت از آن دارد که در آزمون ریاضی کلاس هشتم، ایران از میان ۳۹ کشور در رتبه ۲۹ و در آزمون کلاس چهارم، از میان ۵۸ کشور در رتبهٔ ۵۰ قرار دارد.

تیمز (TIMSS) یک مجموعه ارزش‌یابی بین‌المللی از دانش ریاضیات و علوم دانش‌آموزان در سراسر جهان است که هر چهار سال یک بار برگزار می‌شود و نتایج آن نشان‌دهندهٔ کیفیت آموزش در سطح ملی و منطقه‌ای است.

واکسیناسیون کودکان

ایران از نظر واکسیناسیون واکسن‌های سه‌گانه در وضعیت بسیار خوبی قرار دارد و در سال‌های اخیر هر سال تقریباً ۹۹ درصد کودکان ۱۲ تا ۲۳ ماهه در مقابل بیماری‌های دیفتری، کزاز و سیاه‌سرفه ایمن‌ شده‌اند.

در واکسیناسیون سرخک نیز ایران سال‌ها است کودکان را با نرخ بسیار بالایی ایمن‌ کرده و بیش از ۹۹ درصد کودکان ایرانی بین ۱۲ تا ۲۳ ماهه از این بیماری در امان هستند.

این نه فقط بالاترین نرخ واکسیناسیون کودکان در میان کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا بلکه بالاترین نرخ واکسیناسیون در جهان است.

برای مثال، در سال ۲۰۲۲، در حالی ۹۹ درصد کودکان ایران در مقابل بیماری سرخک واکسینه شدند که این نرخ در استرالیا ۹۶ درصد و در ایالات متحده ۹۲ درصد بود.

مرگ‌ومیر کودکان زیر پنج سال

یکی دیگر از شاخص‌های کلیدی برای سنجش وضعیت سلامت کودکان «نرخ مرگ‌ومیر کودکان زیر پنج سال» است.

آخرین آمار موجود در مرکز داده‌های بانک جهانی نشان می‌دهد که این شاخص در ایران در سال ۲۰۲۲ میلادی به ۱۲ مرگ به‌ازای هر تولد رسیده است.

این بهترین رکورد ایران از سال ۱۹۷۰ میلادی به این سو است، اما مقایسهٔ وضعیت ایران با کشورهای منطقه نشان می‌دهد که این نرخ در ایران بیشتر از اکثر کشورهای حاشیهٔ خلیج فارس و کشورهایی است که شرایط نسبتاً پایدارتر اقتصادی و اجتماعی دارند.

با این حال وضعیت ایران در این مورد در قیاس با کشورهایی مانند پاکستان، افغانستان، یمن، عراق و سوریه به‌مراتب بهتر ارزیابی می‌شود.

کودکان کار در ایران

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی که آبان ۱۴۰۳ منتشر شد، اعلام کرد که به‌دلیل «فقر خانوارها» در حال حاضر شمار «کودکان کار» به هشت درصد و با احتساب کودکان خانه‌دار به ۱۵ درصد رسیده است.

این یعنی با در نظر گرفتن جمعیت ۹ میلیون نفری کودکان در ایران، حدود یک میلیون و ۳۵۰ هزار نفر از کودکان ایرانی به کار مشغول‌اند.

دفتر مطالعات اجتماعی مرکز پژوهش‌های مجلس «کار کودک» را به‌عنوان کارهایی تعریف کرده است که «کودکان را از دوران کودکی، ظرفیت و توانایی و شأن‌شان محروم می‌کند و برای رشد فیزیکی و روانی آن‌ها مضر است».

آمار کودکان کار در ایران در مرکز داده‌های یونیسف منتشر نشده، اما اگر برآوردهای مرکز پژوهش‌های مجلس را مبنا قرار دهیم، ایران با نرخ ۱۵ درصد در میان کشورهای خاورمیانه، پس از افغانستان و یمن، بیشترین میزان کودکان کار را دارد و در کل آسیا نیز ششمین کشور از نظر بالاترین نرخ کار کودکان است.