یک نوجوان ۱۶ ساله سوئدی، در اقدامی جسورانه با یک قایق که از انرژی باد و خورشید استفاده می‌کرد، اقیانوس اطلس را طی کرد و هفته گذشته پس از یک سفر ۱۵ روزه، به نیویورک رسید. اما چرا قایق، و چرا نیویورک؟
گرتا تونبرگ، یک فعال محیط زیستی است که تا حد ممکن از وسایل نقلیه‌ای که سوخت فسیلی استفاده می‌کنند (مانند هواپیما) پرهیز می‌کند؛ و مقصد او نیویورک بود، چرا که نشست جدید سازمان ملل، که این بار تمرکز ویژه‌ای بر مسائل تغییرات اقلیمی دارد، در نیویورک برگزار می‌شود.
اما داستان از کجا شروع شد؟ گرتا، دانش آموزی دبیرستانی، که از اواسط ماه اوت سال گذشته، در اعتراض به بی‌اعتنایی مسئولان سوئد به خطرات تغییرات اقلیم، روزهای جمعه را به اعتصاب در مقابل پارلمان سوئد می‌گذراند، کم‌کم به سمبل اعتراض نوجوانان به انفعال بزرگسالان نسبت به این بحران مهم تبدیل شد.
و البته، اقدام اخیر او (طی کردن اقیانوس، بدون استفاده از سوخت‌های فسیلی) یک حرکت نمادین است، برای نشان دادن اراده راسخِ یک نسل در راستای نجات دادن بزرگترین سرمایه‌های بشریّت: تنوع زیستی، محیط زیستی سالم، و تمدّنی پویا و پایدار، و آراسته به صلح.
اما این خواسته فعالان محیط زیست (کنار گذاشتن سوخت‌های فسیلی از صنعت حمل و نقل) آیا اساساً شدنی است؟ آیا برای اقتصاد مقرون به صرفه است؟ آیا می‌توان آینده‌ای تصور کرد که در آن حمل و نقل فقط با استفاده از انرژی‌های پاک ساماندهی شود؟ در این یادداشت کوتاه نگاهی سطحی می‌کنیم به برخی از این پرسش‌ها.
تفاوت قیمت بین خودروهای برقی و احتراق داخلی
قیمت خودروهایی که نیروی محرکه خود را تماماً از انرژی برق می‌گیرند، تا چند سال پیش، بیش از دو برابر یک خودرو معمولی بود. اما سقوط حیرت‌آور قیمت باتری (مشابه همان نوعِ باتری که در لپ‌تاپ‌ها استفاده می‌شود) قیمت این خودروها را تا حد چشمگیری پایین آورده؛ و جالب‌تر اینکه پیش‌بینی‌ها حاکی از ارزان‌تر شدن خودروهای برقی از سال ۲۰۲۴ به بعد هستند.
اما این موضوع چه اهمیّتی برای شهروندان ایرانی دارد؟ یک روز معمولی تابستان را تصوّر کنید، در حالی که در ترافیک گیر کرده‌اید، اما هیچ صدایی از هیچ خودرویی بلند نمی‌شود؛ هیچ دودی از اگزوز هیچ خودرویی خارج نمی‌شود؛ و موتور هیچ خودرویی گرما تولید نمی‌کند. رأی شما کدام است: آری یا خیر؟
رأی مقامات عالی رتبه بخش خصوصی و دولتی چیست؟
خودروسازان هم با رأی شما موافقند. برخی از خودروسازان (مثل ولوو، فولکس‌واگن و جگوار لندرور) اعلام کرده‌اند که تمامی محصولاتشان به زودی به تکنولوژی نیروی محرکه برقی مجهز خواهند شد. برخی دیگر اعلام کرده‌اند که تصمیم دارند طراحی و ساخت خودروهای بنزینی و دیزلی را متوقف کنند، اما هنوز تاریخی مشخص نکرده‌اند. دولت‌ها یک قدم فراتر رفته‌اند و مهلت پایانی تعیین کرده‌اند برای فروش خودروهایی که موتور احتراق داخلی دارند:
آیا حمل و نقل رایگان با استفاده از انرژی پاک عملی است؟
جواب مختصر: بله.
یکی از ویژگی‌های انرژی‌های تجدیدپذیر، رایگان بودن آنها پس از نصب تجهیزات تولیدی است. به عنوان مثال، توربینی که از وزش باد انرژی تولید می‌کند، پس از نصب و راه‌اندازی، به طور رایگان به شما انرژی می‌دهد؛ چرا که شما بابت باد بهایی پرداخت نمی‌کنید. اما نیروگاهی که با سوزاندن گاز یا ذغال سنگ، برق تولید می‌کند، همواره برای ادامه کار به گاز یا ذغال سنگ نیاز دارد. این یکی از تفاوت‌های مهم بین انرژی‌های تجدیدپذیر و سوخت‌های فسیلی است.
اما فرض کنید خودرویی که از نیروی محرکه برقی استفاده می‌کند، و هزینه بنزین، روغن موتور، و انواع فیلترها را ندارد، به دنبال شما آمده. آیا شما نباید به راننده خودرو که شما را به مقصد می‌رساند پول بدهید؟ جواب منفی است، چون این خودرو بدون راننده شما را به سلامت به مقصد می‌رساند. دو شرکت بزرگ اوبر و گوگل سال‌هاست روی تکنولوژی خودروهای بدون راننده کار می‌کنند؛ و البته، شرکت تسلا هم‌اکنون محصولاتش به این تکنولوژی مجهز هستند و صاحبان این خودروها از آن استفاده می‌کنند.
تکنولوژی روز این امکان را به ما می‌دهد که به صورت رایگان، و بدون ایجاد آلودگی، در سطح شهر تردّد کنیم. چالش پیش روی صنعت حمل و نقل، سفرهای هوایی و دریاییِ میان قاره‌ای است.
آیا پیگیری سیاست انرژی پاک بر اساس این چشم‌انداز برای ایران مناسب است؟
جواب مختصر: بله.
ایران، کشوری وسیع، با طبیعتی متنوع و غنی، این امکان را دارد که با بهره‌گیری از صفحه‌های خورشیدی و نور خورشیدی که هر روز صحرا و کویرهای ما را داغ می‌کند، مقدار زیادی برق تولید کند. جایگزین کردن این انرژی به جای بنزینی که یارانه فراوان به آن تعلّق می‌گیرد و آلاینده‌های آن عامل بسیاری از بیماری‌ها و مرگ‌های زودرس هستند، ایده‌ای است که ارزش تأمل دارد.
سؤال اینجاست: چرا شهروندان کلانشهرهای ما آلودگیِ هوا را به عنوان بخش اجتناب‌ناپذیری از زندگی شهری پذیرفته‌اند؟ آیا این وظیفه مردم نیست که حقّ هوای پاک را به مطالبات خود اضافه کنند، و در این مورد مسئولیت‌پذیر نیز باشند؟
چالش‌های پیش رو
بخش قابل توجهی از انرژیِ تولید و مصرف‌شده در کشورهای درحال توسعه به سوخت‌های فسیلی وابسته است. از این رو، تحول در سامانه حمل و نقل شهری (جایگزین کردن خودروهای فرسوده با خودروهای برقی) تأثیر دلخواه فعالان محیط زیست را نخواهد داشت. پس چالش پیش رو، هماهنگ کردن این دو تحول، یعنی منبع تولید انرژی برق شهری، و تعویض نیروی محرکه وسائل حمل و نقل عمومی و خصوصی، است. در غیر این صورت، پیشرفت به سمت آرمان فعالان محیط زیست با مشکل روبه‌رو می‌شود. مسئولین سیاست‌گذاری در بخش انرژی مطلعند که مصرف برق (به علت صرفه‌جویی) در سال‌های اخیر سیر نزولی داشته، اما نباید انتظار ادامه این روند را داشته باشند. چرا که به تبعِ تحولات پیشِ رو در صنعت حمل و نقل، مصرف برق با سرعتی حیرت‌آور رو به رشد خواهد بود.
اما مهم‌ترین دغدغه، نکته‌ای مرموز، ایستاده بر لبه باریکِ مرزِ مشترکِ فلسفه و اقتصاد است: بهترین روش برای جستجوی گزینه منطقی را چگونه باید انتخاب کرد؟ گرتا تونبرگ ۱۶ ساله، از این سوی اقیانوس تا آن سوی اقیانوس را در ۱۵ روز با قایق پیمود، و نه در شش ساعت با هواپیما، تا به بزرگترها یک درس مهم را گوشزد کند: ارزان‌ترین گزینه و یا راحت‌ترین گزینه، همیشه بهترین گزینه نیست. پذیرش مسئولیت‌های اخلاقی (از جمله مسئولیت حفاظت از محیط زیست) یکی از بارزترین نشانه‌های رسیدن به بلوغ فکری است.
