لینک‌های قابلیت دسترسی

خبر فوری
یکشنبه ۲۰ آبان ۱۴۰۳ تهران ۰۴:۵۳

اسلامی سازی در قرن اول هجری: آتشکده‌هایی که به مسجد تبدیل شدند


مسجد جامع قزوین یا مسجد جامع عتیق یا مسجد جامع کبیر
مسجد جامع قزوین یا مسجد جامع عتیق یا مسجد جامع کبیر

بیرون کشیدن و خرد کردن سنگ قبرهای قبرستان "خالد نبی" در شهرستان کلاله در شرق استان گلستان و بعد آتش زدن این قبرستان باستانی یک بار دیگر چهره‌ داعشی اسلامگرایان شیعه را که همه‌ اقدامات خود را تحت حمایت نهادهای دینی و نظامی انجام می دهند و نتایج جریان اسلامی کردن را در معرض دید همگان قرار داد. کاری که اعراب مهاجم در حمله‌ به ایران در سده ی اول خورشیدی نتوانستند انجام دهند (پاک کردن جامعه از همه‌ی چهره‌های نامطلوب برای اسلامگرایان) اکنون در ایران در حال انجام است. این گورستان ثبت ملی شده و پیش از این چندین بار مورد حمله واقع شده بود.

بسیاری تصور می کنند که فرایند اسلامی سازی همه‌ ابعاد جامعه با تمسک به زور از ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ آغاز شده است. بالاخص باورمندان بر این اعتقادند که قبل از سقوط رژیم پهلوی هیچگاه فرصت اسلامی سازی با اتکای به قدرت را نداشته‌اند. این تصور کاملا نادرست است. اسلامی سازی در ایران از تسلط اعراب آغاز شده و تا زمان حاضر ادامه داشته است.

مسجد یا آتشکده؟

اولین بار در سال ۱۳۶۱ بود که در سفر به شهر ساوه برای دیدن مسجد جامع این شهر به این مسجد بسیار قدیمی رفتم. پس از دیدن صحن اصلی به گوشه و کنار مسجد سر زدم. در یکی از گوشه‌ها بود که به حفره‌ای برخوردم و بعد سنگ‌هایی قدیمی را دیدم که خط روی آنها عربی نبود. از خادم مسجد در مورد آنها سوال کردم و او گفت که اینها بازمانده‌های یک آتشکده است. او نگفت که ابتدائا همه‌ این مسجد آتشکده بوده و مسلمانان بعد از اشغال ایران آن را به مسجد تبدیل کرده‌اند. این موضوع را بعدها با پی بردن به این که مساجد جامع همه‌ی شهرهای قدیمی ایران (مثل قزوین و بروجرد و داراب) آتشکده بوده‌اند متوجه شدم.

سایت‌ها و روزنامه‌های داخلی هنگامی که می خواهند در باب این بناها گزارش دهند موضوع را می پیچانند به این صورت که در مورد مسجد جامع ساوه می گویند "بنای نخست این مسجد بر روی آتشکده‌های دوران ساسانیان ساخته شده است." (ایرنا، ۱۰ فروردین ۱۳۹۶) در حالی که این مسجد بر روی آتشکده ساخته نشده بلکه آتشکده به مسجد تبدیل شده است. در مطلبی دیگر در مورد این مسجد موضوع به گونه‌ای جلوه داده می شود که گویی از ابتدا این بنا به صورت مسجد ساخته شده بوده است: "مسجد جامع ساوه از اولین مسجد‌هایی است که در ایران ساخته شده و طی سال‌ها دوره‌های مختلف توسط هنرمندان ایرانی تزئین و مرمت شده‌است. هزار و دویست - سیصد سال پیش چند تا اوستا بنای ساوجی دور هم جمع شدند، طرح یک مسجد کوچک و جمع‌وجور را کشیدند، آستین‌هایشان را بالا زدند و با کنار هم گذاشتن خشت‌های گلی آفتاب خورده، چند تا شبستان را دور تا دور یک حیاط مستطیل شکل بنا کردند... تا به حال به‌طور دقیق سن و سال مسجد جامع ساوه تعیین نشده، اما قدیمی‌ترین چیزی که توی این مجموعه پیدا شده، کتیبه‌هایی است که در قرن چهارم نوشته شده‌اند." (انتخاب ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۴) قسمت اول این عبارات کاملا داستان سازی و تخیلی است و قسمت دوم نیز دروغ صریح جون خود من با چشمانم کتیبه‌های با خط میخی را در این مسجد دیده. ممکن است بعدها این کتیبه ها را از مسجد خارج کرده باشند. این داستان سازی‌ها نمونه‌های جالبی از تاریخ سازی بر اساس ایدئولوژی هستند.

یا در مورد مسجد جامع بروجرد می گویند: "مسجد جامع بروجرد مسجدی تاریخی و از بناهای معماری سرشناس در شهر بروجرد است. این مسجد یکی از نخستین مسجدهای ساخته شده در ایران بود که در قرن دوم تا سوم هجری در شهر بروجرد بنا شده است" اما این مسجد در اصل آتشگاه بوده است. برای توجیه این تبدیل گفته می شود "این مسجد در اصل آتشگاهی نیمه ویران بوده که به مسجد تبدیل شده." قید "نیمه ویران" برای این در این میان ذکر می شود که تغییر آتشکده به مسجد را در ذهن مخاطب توجیه کند. این مسجد نیز در اصل آتشکده ای نیمه ویران نبوده بلکه مسلمان آن را تغییر کاربری و نام داده‌اند.

آتشکده آذرخش در پنج کیلومتری جنوب‌شرقی شهر داراب پس از اشغال ایران توسط اعراب به مسجد تبدیل شد و مسجد سنگی نام گرفت.

غیر از شهرهای بزرگ حتی آتشکده‌ها در روستاهای کوچک به مسجد تبدیل شده‌اند. در روستاى سروش بادران در ۲۴ كيلومترى اصفهان مسجدی است که در دوران ساسانی آتشکده بوده است. به همین علت است که امروز در سراسر ایران حتی یک آتشکده وجود ندارد.

این کار فقط در ایران انجام نشده است بلکه مسلمانان در دیگر کشورها نیز محل‌های پرستش را اسلامی سازی کرده‌اند. مسلمانان بعد از اشغال، برخی از این بناها را جزئا یا کلا تغییر عنوان و کاربری داده‌اند. به عنوان نمونه مسجد ایاصوفیه در استانبول پیش از اسلام کلیسا بوده است. در مسجد ایاصوفیه کاشیکاری‌های کلیسا با گچ پوشانده شده بوده‌اند. بعد از این که این مسجد به یک بنای تاریخی و بخشی از میراث فرهنگی تبدیل شده کاشیکاری از زیر گچ بیرون آمده و برای بازدید کنندگان مشخص است که این بنا کلیسا بوده و بعد به مسجد تبدیل شده است.

--------------------------------------------------------------------

یادداشت‌ها، آرا و نظرات نویسندگان خود را بیان می‌کنند و لزوماً بازتاب دیدگاهی از سوی رادیو فردا نیستند.

XS
SM
MD
LG