استفاده ابزاری یا آنچه مقامات غربی استفاده تسلیحاتی روسیه از منابع انرژی علیه اتحادیه اروپا عنوان می‌کنند، اگرچه در کوتاه مدت بر درآمدهای کرملین و فشارهای مضاعف بر اروپایی‌ها منجر شده، اما صفحه روزهای خوش انرژی روسیه را به سمت افول و سرگردانی برگردانده است.
قیمت نفت از بالای ۱۳۰ دلار در ابتدای بهار امسال به حدود ۹۰ دلار سقوط کرده و درآمدهای صادراتی روسیه اگرچه نسبت به سال گذشته در سطح بالایی است، اما از ماه مارس، به‌صورت متمادی در حال سقوط است.
کرملین با توجه به وابستگی ۴۰ درصدی اتحادیه اروپا به گاز این کشور در سال گذشته، با اهرم گاز به سراغ اتحادیه اروپا رفته و ظاهرا این اهرم کارا نیز بوده است؛ به‌طوری که، قیمت گاز در اروپا هم اکنون ۱۰ برابر سال گذشته است و اگر تا پارسال هزینه‌های گاز و برق معادل یک درصد از تولید ناخالص داخلی اتحادیه اروپا بود، اکنون معادل ۱۰ درصد است.
برخی از کشورهای اتحادیه اروپا مانند آلمان، فرانسه، اتریش، اسپانیا، جمهوری چک، ایتالیا، لیتوانی و یونان برای جلوگیری از فشار افزایش قیمت گاز و برق بر مردم، از پاییز پارسال که روسیه آغاز به استفاده از اهرم فشار گاز علیه اتحادیه اروپا گرفت، مبالغی معادل ۲ تا بیش از ۳.۵ درصد از تولید ناخالص داخلی را برای یارانه‌های انرژی اختصاص داده‌اند.
روسیه از ابتدای پاییز پارسال با اهرم گاز اروپا را تحت فشار قرار داده است، به‌طوری که صادرات روزانه گاز را از حدود ۵۰۰ میلیون متر مکعب در تابستان به شدت کاهش داد و باعث اوجگیری قیمت‌ها شد و نهایتا از بهار سال جاری که تحریم‌های غرب علیه این کشور به خاطر تهاجم نظامی به اوکراین اعمال شد، هر ماه صادرات گازش را کاهش داد و اکنون به زیر ۱۰۰ میلیون متر مکعب در روز رساند.
نتیجه این کار اگرچه برای اتحادیه اروپا دردناک بود، اما برای خود روسیه یک فاجعه تمام عیار است.
گازپروم روسیه، شرکت انحصاری صادرات گاز این کشور، در آخرین گزارش ماهانه از افت بیش از ۳۷ درصدی صادرات گاز و رسیدن به ۸۲ میلیارد متر مکعب در هشت ماه ابتدایی امسال به کشورهای غیر از اتحادیه جماهیر شوروی سابق خبر داده است که شامل صادرات به اتحادیه اروپا، ترکیه و چین می‌شود.
تولید گاز این شرکت نیز با افتی نزدیک به ۱۵ درصدی به ۲۸۸ میلیارد متر مکعب رسیده است.
بازارهای بدون جایگزین
اگرچه صادرات گاز روسیه به اتحادیه اروپا سقوط کرده، اما طی هشت ماه گذشته، بیش از ۸۰ درصد درآمدهای صادرات گازی روسیه از اتحادیه اروپا بوده؛ موضوعی که نشان میدهد چین و ترکیه به عنوان مشتریان عمده گاز روسیه هرگز نمی‌توانند جای اروپا را بگیرند.
آمارهای شش ماهه رسمی ترکیه نشان میدهد در نیم‌سال ۲۰۲۲ نه تنها واردات گاز از روسیه را افزایش نداده، بلکه ۱۱ درصد نیز کاهش داده است.
آمارهای بلومبرگ نشان میدهد چین در ۸ ماه ابتدایی امسال تنها ۴.۸ میلیارد متر مکعب واردات گاز مایع، الانجی، از روسیه داشته که نسبت به دوره مشابه پارسال کمتر از یک میلیارد متر مکعب رشد نشان میدهد.
آمارهای گمرکی چین نیز اگرچه اشارهای به حجم واردات گاز طبیعی از طریق خط لوله نداشته، اما می‌گوید در هفت ماه ابتدایی امسال کمتر از ۲ میلیارد دلار واردات گاز طبیعی از روسیه داشته است که نسبت به دور مشابه پارسال سه برابر شده است.
بلومبرگ می‌گوید روسیه الانجی خود را به نصف قیمت به چین می‌فروشد و آمارهای گمرکی چین نیز نشان میدهد حتی در ماه ژوئیه که قیمت گاز حدود ۲.۴ دلار برای هر متر مکعب در اروپا بود، گاز طبیعی روسیه را به قیمت ۶۵ سنت خریداری کرده است.
با این حال، به نظر نمی‌رسد واردات گاز طبیعی و گاز مایع چین از روسیه در هشت ماه ابتدایی امسال بیشتر از ۱۵ میلیارد متر مکعب باشد، در حالی که روسیه در سال گذشته ۲۰۰ میلیارد متر مکعب صادرات گاز طبیعی داشت که ۱۴۰ میلیارد متر مکعب آن راهی اتحادیه اروپا شده بود و ۴۰ میلیارد متر مکعب نیز صادرات الانجی داشت که ۱۵ میلیارد متر مکعب آن را به اتحادیه اروپا فروخته بود.
پارسال چین کلا ۱۶.۵ میلیارد متر مکعب گاز از روسیه خریداری کرده بود.
آمارهای رسمی ترکیه نیز نشان میدهد در نیمه ابتدایی امسال تنها حدود ۱۲ میلیارد متر مکعب گاز از روسیه خریداری کرده که ۱۱ درصد کمتر از دور مشابه پارسال است.
ورود آمریکا و دیگر بازیگران به بازار انرژی اروپا
آمارهای اداره اطلاعات انرژی آمریکا نشان میدهد که در نیمه ابتدایی امسال صادرات الانجی این کشور ۱۲ درصد رشد داشته و به ۵۸ میلیارد متر مکعب رسیده است.
پارسال یک سوم صادرات الانجی آمریکا راهی اتحادیه اروپا میشد، اما امسال این رقم به دو سوم اوج گرفته و جالب اینکه، ترکیه در نیمه ابتدایی امسال، به رغم کاهش خرید گاز روسیه، واردات الانجی آمریکا را ۲.۵ برابر کرده و به نزدیک ۴.۴ میلیارد متر مکعب رسانده است.
اتحادیه اروپا نیز بخش اعظمی از افت صادرات گاز روسیه را با خرید الانجی جبران کرده است.
جمهوری آذربایجان نیز در هشت ماه ابتدایی امسال صادرات گاز طبیعی به اتحادیه اروپا را ۶۵ درصد افزایش داده و به ۷.۷ میلیارد متر مکعب رسانده است.
اتحادیه اروپا در مجموع، طی هشت ماه گذشته واردات گاز مایع از آمریکا، قطر و دیگر کشورها را ۶۳ درصد افزایش داده و به ۸۴ میلیارد متر مکعب رسانده است.
در سال‌های پیش رو، این رقم باز هم افزایش خواهد یافت، چرا که هم تولید و صادرات گاز آمریکا افزایش می‌یابد، هم جمهوری آذربایجان و هم قطر.
اما افت صادرات گاز روسیه تنها نوک قله یخ افول صادرات انرژی روسیه است.
صادرات زغالسنگ این کشور به شدت افت کرده و چندین معدن زغالسنگ روسیه فعالیت خود را متوقف کرده است.
در حالی که بنابر توافق اوپک و کشورهای همپیمان، قرار بود روسیه در ماه گذشته روزانه ۱۱ میلیون بشکه تولید نفت داشته باشد، تنها ۹ میلیون و ۷۵۰ هزار بشکه توانسته نفت تولید کند؛ چرا که قبلا ۳.۵ میلیون بشکه، معادل ۴۵ درصد از صادرات نفت و محصولات نفتی روسیه راهی اتحادیه اروپا میشد، اما اکنون اتحادیه اروپا خرید نفت روسیه را حدود ۲.۵ میلیون بشکه کاهش داده است.
چین تنها مقدار اندکی به خرید نفت اضافی از روسیه تن داده و هند نیز روزانه نزدیک ۱ میلیون بشکه به وادرات نفت روسیه اضافه کرده است.
اتحادیه اروپا در نظر دارد از اوایل سال آینده خرید نفت روسیه را ۹۰ درصد کاهش دهد، در حالی که روسیه در بازارهای شرقی جایگزینی برای این میزان از نفت ندارد.
همچنین چنانچه اشاره شد، چین الانجی روسیه را به نصف قیمت و گاز طبیعی روسیه را به یک چهارم قیمت خریداری میکند و از طرفی طبق گزارش‌های مختلف، از جمله رویترز، هند و چین نفت روسیه را نیز با ۱۸ تا ۲۵ درصد تخفیف خریداری می‌کنند.
صادرات نفت، زغالسنگ و گاز سهمی ۴۵ درصدی در کل صادرات روسیه (شامل خدمات) و سهمی ۴۰ درصدی در تامین بودجه کرملین دارد.
