روز یکشنبه ۲۴ مرداد ۱۴۰۰ اشرف غنی، رئیس‌جمهور افغانستان، به همراه گروهی ارگ ریاست جمهوری افغانستان را ترک کرد و خود را به فرودگاه کابل رساند. او و همراهانش از آن‌جا، سوار بر تعدادی از هواپیماهای نیروی هوایی افغانستان، به تاجیکستان گریختند.
پس از خروج اشرف غنی از افغانستان، به‌دلیل احتمال سقوط ناگهانی کابل به دست طالبان، فرمانده نیروی هوایی افغانستان فرمان انتقال هواپیماهای باقیماندهٔ تیپ هوایی کابل را به تاجیکستان و ازبکستان می‌دهد.
پیشتر در ساعات پایانی ۲۳ مرداد ۱۴۰۰، تیپ هوایی مزار شریف نیز به دنبال سقوط این شهر هواپیماها و هلیکوپترهای عملیاتی خود را به ازبکستان منتقل کرده بود تا از به غنیمت گرفته شدن آن‌ها توسط طالبان جلوگیری کند.
در مجموع ۶۲ فروند از هلیکوپترها و هواپیماهای نیروی هوایی افغانستان در روزهای ۲۳ و ۲۴ مرداد از دو پایگاه هوایی مزار شریف و کابل به تاجیکستان و ازبکستان منتقل شدند و به همراه آن‌ها ۶۸۵ افسر نظامی این کشور اعلام پناهندگی کردند.
اگرچه فرماندهان و افسران نیروی هوایی افغانستان از به غنیمت گرفته شدن ۲۸ درصد از ناوگان ۲۲۶ فروندی هواپیماها و هلیکوپترهای نیروی هوایی افغانستان توسط طالبان جلوگیری کردند، اما تخمین زده می‌شود که حدود ۴۰ فروند هواپیما و هلیکوپتر عملیاتی در پایگاه‌های هوایی مزار شریف، قندهار، هرات و شیندند به تسلط طالبان درآمده است.
در این گزارش به بررسی این هواگردها و توانایی‌های طالبان جهت بهره‌برداری از آن‌ها می‌پردازیم.
نیروی هوایی افغانستان پیش از سقوط
در ماه‌های منتهی به سقوط دولت جمهوری اسلامی افغانستان، نیروی هوایی این کشور از کمبود هواپیماها و هلیکوپترهای آماده به رزم و عملیاتی رنج می‌برد. شمار قابل‌توجهی از هواگردهای این نیرو در دو ماه آخر حیات آن به‌دلیل افزایش شدت درگیری‌های نظامی اردوی ملی با طالبان دچار سانحه و آسیب‌دیدگی شده و از خدمت پروازی کنار گذاشته شدند بدون آن‌که جایگزین شوند.
از سوی دیگر، این نیرو با کمبود متخصصان فنی برای نگهداری برخی از تجهیزات آمریکایی و جدید آن دست‌وپنجه نرم می‌کرد که در نتیجهٔ آن شمار هواگردهای عملیاتی آن نیز کاهش یافته بود.
بر اساس اطلاعات موجود در آرشیو اداره بازرس ویژه امریکا برای بازسازی افغانستان و همچنین وزارت دفاع ایالات متحده آمریکا، در تاریخ ۹ تیر ۱۴۰۰ نیروی هوایی افغانستان در مجموع ۲۲۹ فروند هواپیما و هلیکوپتر در اختیار داشت که از این تعداد ۱۶۷ فروند داخل خاک افغانستان بودند و ۴۴ فروند باقیمانده در خارج از افغانستان که از این میان ۲۵ فروند جهت تعمیرات ارسال شده بودند و ۱۹ فروند دیگر در آستانه تحویل بودند.
جهت رزم هوایی، نیروی هوایی افغانستان ۲۳ فروند هواپیمای تهاجمی سبک اِی-۲۹بی سوپر توکانو، ده فروند هواپیمای دومنظورهٔ سی-۲۰۸بی و ۴۳ فروند هلیکوپتر تهاجمی سبک ام دی۵۳۰اِف جنگی داشت. از میان تمامی آن‌ها فقط سوپر توکانو‌ها قابلیت استفاده از بمب‌ها و راکت‌های هدایت لیزری جهت هدف قرار دادن دقیق نیروهای طالبان را داشتند.
برای حمل‌ونقل بار و نیروهای نظامی، نیروی هوایی افغانستان ۲۷ فروند هواپیما و ۶۵ فروند هلیکوپتر در تاریخ ۹ تیر ۱۴۰۰ در اختیار داشت. هواگردهای بال ثابت، سه فروند هواپیمای ترابری متوسط آمریکایی سی-۱۳۰اِچ هِرکولِس و ۲۳ فروند هواپیمای مراسلاتی و ارتباطی سسنا ۲۰۸بی گراند کاروان بودند، در حالی که هلیکوپترها ۳۲ فروند میل می-۸اِم تی وی-۱ و میل می-۱۷وی-۵ روسی و ۳۳ فروند یو اِچ-۶۰آ+ بلک هاک بودند.
تیپ هوایی مأموریت مخصوص نیروی هوایی افغانستان مستقر در کابل ۱۸ فروند هواپیمای پی سی-۱۲ مجهز به سامانه‌های شنود رادیویی در اختیار داشت که عمدتاً توسط خلبانان آمریکایی و به همراه افسران افغان مسلط به زبان‌هایی چون پشتون به پرواز درمی‌آمدند و با توجه به سرّی بودن‌شان، اطلاعات‌شان هرگز در آرشیو اداره بازرس ویژه آمریکا ثبت نمی‌شد.
در ماه‌های نهایی دوران زمامداری رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، دونالد ترامپ، و به دنبال توافق صلح این کشور با طالبان به دنبال رایزنی‌های دولت قطر، حمایت‌های مالی و تسلیحاتی ایالات متحده آمریکا از نیروی هوایی افغانستان کاهش یافت. در نتیجهٔ آن نه تنها از تحویل برخی از هلیکوپترهای سفارش‌داده‌شده جهت استفادهٔ این نیرو خودداری به عمل آمد بلکه به دنبال تشدید یافتن تحریم‌های وضع‌شده از سوی وزارت خزانه داری آمریکا علیه گروه شرکت هلدینگ هلیکوپترسازی روسیه، شمار هلیکوپترهای روسی این نیرو نیز کاهش یافت به طوری که هیچ هلیکوپتر تهاجمی سنگین میل ۲۴وی آن دیگر عملیاتی نبود.
چند هفته پیش از تسلط طالبان بر افغانستان، تمامی پیمانکاران نظامی آمریکا از این کشور خارج شدند و متعاقباً شمار هواپیماها و هلیکوپترهای عملیاتی نیروی هوایی افغانستان کاهش یافت. ناوگان عملیاتی باقیمانده هم در جریان عملیاتهای نظامی محتمل تلفات سنگینی شدند و در نتیجهٔ آن تنها حدود صد فروند از ۱۶۰ فروند هواگرد باقیماندهٔ نیروی هوایی افغانستان در خاک این کشور در زمان تسلط طالبان بر این کشور عملیاتی بودند.
آخرین روزهای نیروی هوایی افغانستان چگونه گذشت؟
با نزدیک شدن نیروهای طالبان به مواضع نیروهای اردوی ملی و همچنین به فرودگاه‌ها، بسیاری از هلیکوپترهای اعزامی به خطوط مقدم در برد خمپاره‌های پرتاب‌شده از سوی طالبان قرار گرفتند و در نتیجه آسیب دیدند.
برای مثال در روز ۲۹ خرداد ۱۴۰۰ (۲۱ ژوئن ۲۰۲۱)، یک فروند هلیکوپتر یو اچ-۶۰آ+ بلک هاک در حال سوخت‌گیری با برخورد گلولهٔ یک توپ بدون خان اِس پی جی-۹در غزنی آسیب شدید دید. پس از آن در تاریخ دوشنبه ۲۱ تیر ۱۴۰۰ (۱۲ ژوئیه ۲۰۲۱) یک فروند هلیکوپتر یو اِچ-۶۰آ+ بلک هاک دیگر نیروی هوایی افغانستان در خمپاره‌باران محل استقرار اردوی ملی در قندوز منهدم شد.
هلیکوپترهای تهاجمی سبک ام دی-۵۳۰دی نیروی هوایی افغانستان در مناطقی که خارج از برد هواپیماهای تهاجمی سوپر توکانو مستقر در مزار شریف، قندهار و کابل قرار داشتند، نقش مهمی در تأمین آتش پشتیبانی نزدیک هوایی برای نیروهای زمینی ایفا کردند. از انهدام خودروهای انتحاری طالبان تا انهدام کاروان‌های در حال پیشروی این گروه افراط‌گرا را می‌توان از نمونه‌های بارز عملیاتهای انجام‌شده توسط این هلیکوپترها برشمرد.
افزایش ساعات پروازی هلیکوپترهای ام دی۵۳۰اف باعث افزایش میزان بروز نقص‌های فنی در آن‌ها شد . در یک مورد در تاریخ ۷ مرداد ۱۴۰۰ (۲۹ ژوئیه ۲۰۲۱) منجر به از دست رفتن موتور یکی از آن‌ها (هلیکوپتر شماره ۲۸۹) در منطقه هلمند شد که در نتیجه آن هلیکوپتر در حین فرود خودچرخی (Autorotation landing) آسیب دید و از رده خارج شد.
به دنبال سقوط شهرهای هرات و قندهار در روزهای ۲۲ و ۲۳ مرداد و به ترتیب تصرف فرودگاه‌هایشان، عملیاتهای نیروی هوایی افغانستان علیه طالبان تنها از دو پایگاه هوایی کابل و مزارشریف صورت گرفت.
در روز ۲۲ مرداد ۱۴۰۰، یک فروند سوپر توکانو به‌پروازدرآمده از مزار شریف یک ستون خودرویی طالبان در حال نزدیک شدن به این شهر را با استفاده از یک بمب لیزری مورد هدف قرار داد که در جریان آن ۶۰ عضو آن کشته و ۴۰ دستگاه موتورسیکلت و خودرو و تعداد زیادی تسلیحات و مهمات منهدم شد.
در روز ۲۳ مرداد ۱۴۰۰ یک سوپر توکانو دیگر از همین پایگاه آخرین مأموریت رزمی نیروی هوایی افغانستان را علیه طالبان به انجام رساند که در جریان آن ۵۱ عضو این گروه در منطقه دهدادی بلخ کشته شدند و مقادیر زیادی از سلاح و مهمات آن‌ها منهدم شد. این هواپیما نیز از مزار شریف پرواز کرده بود.
کدام هواپیماها و هلیکوپترهای نیروی هوایی افغانستان به تاجیکستان و ازبکستان پناهنده شدند؟
بر اساس اعلام خبرگزاری‌ها و همچنین وزارت دفاع ازبکستان، در مجموع ۶۲ فروند هواگرد نیروی هوایی افغانستان از کابل و مزار شریف به تاجیکستان و ازبکستان منتقل شدند که شامل یک فروند هواپیمای سوپر توکانو ساقط‌شده در ازبکستان است.
در مجموع ۶۸۵ افسر نیروی هوایی این کشور نیز همراه هواپیماها و هلیکوپترهای انتقالی به این کشورها بودند که پس از فرود اعلام پناهندگی کردند و ۵۸۵ نفرشان به ازبکستان رفتند.
خروج تعداد زیادی از افسران نیروی هوایی افغانستان که عمدتاً خلبانان بودند، در راستای حفظ جان‌شان صورت گرفت به‌خصوص با توجه به این‌که در روزهای منتهی به تسلط طالبان بر افغانستان شماری از خلبانان این نیرو به دست این گروه اسلام‌گرا ترور شدند. انتقال هواپیماها و هلیکوپترها نیز در راستای جلوگیری از بهره‌برداری طالبان از آن‌ها در آینده صورت گرفت.
نخستین بار در تاریخ ۲۰ مرداد ماه طالبان توانست یک فروند هلیکوپتر زمینگیر نیروی هوایی افغانستان از نوع تهاجمی سنگین میل می-۲۴وی را در فرودگاه قندوز به تصرف خود درآورد. دو روز پس از آن، با تصرف هرات و شیندند، طالبان به دست‌کم پنج فروند هلیکوپتر دیگر و یک فروند هواپیما دست پیدا کرد که از این میان تنها دو فروند عملیاتی بودند.
گروهی از افسران و خلبانان سابق نیروی هوایی افغانستان دو فروند از هلیکوپترهای عملیاتی از نوع میل می-۸ام تی وی-۱ را برای طالبان به پرواز درآوردند. به دنبال تسلط طالبان بر شهرهای قندهار و مزارشریف در روز ۲۳ مرداد، طالبان به شمار بسیار بیشتری از هلیکوپتر و هواپیما دست پیدا کردند که عمدتاً غیرعملیاتی بودند.
آیا طالبان می‌تواند از بقایای نیروی هوایی افغانستان استفاده کند؟
اغلب خلبانان و افسران نیروی هوایی افغانستان از میان اقوام تاجیک و هزاره بودند و تعداد کمتری از آن‌ها از میان قوم پشتون بودند و به همین دلیل تنها در شهر هرات شماری از افسران سابق نیروی هوایی افغانستان به طالبان ملحق شده‌اند؛ افسرانی که از روز ۲۳ مرداد تا به امروز دو فروند هلیکوپتر ترابری میل می-۸ام تی وی-۱ سابق نیروی هوایی افغانستان را جهت پشتیبانی از مأموریت‌های طالبان به پرواز درآورده‌اند.
عمدهٔ تجهیزات پروازی و هواگردهای به‌غنیمت‌گرفته‌شده توسط طالبان نیازمند تعمیرات است و بدون موجود بودن نیروی متخصص امکان بهره‌برداری از آن‌ها برای طالبان وجود ندارد. این امر در مورد هواگردهای آمریکایی افغانستان به‌خصوص هواپیماهای تهاجمی سبک اِی-۲۹بی سوپر توکانو بیش از همه صدق می‌کند.
به نظر می‌رسد لحظاتی پیش از سقوط هر یک از شهرهای هرات و قندهار، افسران نیروی هوایی مستقر در فرودگاه‌های آن‌ها هرآنچه هواگرد عملیاتی بوده است را به کابل منتقل کرده باشند و به همین دلیل هیچ هواپیمای عملیاتی در این دو شهر به غنیمت طالبان در نیامده است.
بر اساس یک فیلم تبلیغاتی منتشرشده توسط طالبان، یک فروند هواپیمای مراسلاتی سسنا ۲۰۸بی در فرودگاه قندهار به غنیمت طالبان درآمد اما گرد و خاک موجود بر روی شیشه‌ها و بال‌هایش نشانگر غیرعملیاتی بودن آن برای مدت زمانی طولانی است و به خدمت بازگرداندن آن نه تنها نیازمند نیروی متخصص و خلبانان بلکه نیازمند تهیهٔ لوازم یدکی آن هم هست.
در فرودگاه قندهار دست‌کم ۹ فروند از ۱۱ هلیکوپتر میل ۸ و ۱۷ تیپ هوایی آن که در سه سال اخیر به‌علت فرا رسیدن موعد تعمیر اساسی‌شان زمینگیر بوده‌اند، توسط طالبان به غنیمت درآمده‌اند.
در تصاویر ماهواره‌ای و فیلم‌های منتشرشده توسط طالبان از فرود هواپیمای ترابری سی-۱۷آ نیروی هوایی قطر حامل ملا عبدالغنی برادر، رهبر طالبان، نیز دست‌کم سه فروند از هلیکوپترهای یو اِچ-۶۰آ+ بلک هاک نیروی هوایی افغانستان و متعلق به تیپ هوایی قندهار مشاهده می‌شوند. به نظر نمی‌رسد طالبان بتواند از این هلیکوپترها استفاده کند. هلیکوپترهای روسی میل-۸ و ۱۷ موجود در قندهار نیازمند اعزام به روسیه جهت گذراندن تعمیر اساسی یا اورهال هستند در حالی که هلیکوپترهای یو اچ-۶۰آ+ بدون حضور نفرات فنی آمریکایی امکان عملیاتی کردن‌شان برای طالبان وجود ندارد.
به دنبال سقوط مزار شریف، طالبان دومین پایگاه هوایی بزرگ نیروی هوایی افغانستان را به تصاحب خود درآورد و با وجود آن‌که نیروی هوایی افغانستان بیشتر هواگردهای عملیاتی آن را به ازبکستان تخلیه کرده بود، تعداد قابل‌توجهی هواپیما و هلیکوپتر در این پایگاه به تصرف طالبان درآمد که شامل دست‌کم پنج فروند ام دی-۵۳۰ اف است.
پیش از سقوط دولت افغانستان، نیروی هوایی این کشور حدود ۵۰ فروند هواپیما و ۶۰ فروند هلیکوپتر عملیاتی در خدمت داشت که حال حدود نیمی از آن‌ها در افغانستان باقی مانده‌اند در حالی که ۳۸ فروند هواپیما و ۲۵ فروند هلیکوپتر به ازبکستان و تاجیکستان منتقل شده‌اند.
عمدهٔ هواگردهای عملیاتی باقیمانده در کابل قرار دارند و شماری از آن‌ها در مزار شریف. این احتمال وجود دارد که پیش از خروج کامل نیروهای آمریکایی، هواپیماها و هلیکوپترهای عملیاتی باقیمانده در تیپ هوایی کابل نیروی هوایی سابق افغانستان غیرعملیاتی شوند تا امکان استفاده از آن‌ها توسط طالبان پس از تصرف آن وجود نداشته باشد.
