قیمت دلار بعد از حدود چهار هفته ثبات و کاهش آرام قیمت، هفته گذشته دچار کاهشی ناگهانی شد. روز سه‌شنبه، پنجم شهریور ۱۳۹۸، قیمت دلار برای ساعاتی وارد کانال ۱۰ هزار تومانی شد. البته این کاهش قیمت عمر چندانی نداشت و قیمت دوباره به میانه کانال ۱۱ هزار تومانی بازگشت.

روز سه‌شنبه، ثبت قیمت ۱۰ هزار تومانی، بعد از چهار هفته نوسان کم‌قیمت در کانال ۱۱ هزار تومان، نشانه‌ای امیدوارکننده از ادامه روند کاهشی قیمت دلار بود که از اواخر اردیبهشت آغاز شده است.

قیمت دلار بعد از یک دوره بحرانی حدود یک ساله، با نوسان‌های سخت، از حدود ۱۵ هزار تومان در ۲۰ اردیبهشت، در اواسط مرداد به زیر ۱۲ هزار تومان رسید.

در چهار هفته اخیر، علاوه بر روند آرام کاهش قیمت، دامنه کم‌نوسان هم به مشخصه‌های بازار دلار ایران در تابستان ۱۳۹۸ اضافه شد. از هفته اول مرداد تا هفته قبل، متوسط نوسان قیمت دلار در بازار آزاد زیر ۱۰۰ تومان بود. برای مقایسه نوسان قیمت در آغاز امسال بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ تومان بود که نشانه تغییر تند قیمت‌ها بود.

تحولات چهار ماه اخیر بازار ارز ایران، برخلاف روال معمول سال‌های اخیر بوده است. تحول قیمت‌ها از سال ۱۳۹۱ تا امروز نشان می‌دهد که قیمت دلار حساسیت شدیدی به سیاست خارجی و برنامه هسته‌ای ایران دارد اما دستکم از اردیبهشت امسال، بازار بر خلاف روال معمول حرکت کرده است.

یک سال بحران: از اعدام تا تحریم کامل نفت

افزایش قابل توجه قیمت دلار در ایران از اواخر سال ۱۳۹۶ آغاز شد. دورانی که شمارش معکوس برای عملی شدن تهدید دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا برای خروج از برجام آغاز شده بود.

با خروج آمریکا از برجام و بازگشت مرحله‌ای تحریم‌ها، بازار ارز و البته اقتصاد ایران دچار بحرانی تمام عیار شد. مهر ماه ۱۳۹۷ رکورد ۱۹ هزار تومانی دلار ثب شد.

همان زمان بود که لحن تند مقام‌های قضایی ایران در مورد کسانی که «عاملان اخلال در نظام اقتصادی کشور» می‌خواندن، سرانجام به اعدام وحید مظلومین و محمد اسماعیل قاسمی ختم شد. اتهام آنها «افساد فی‌الارض از طریق تشکیل شبکه فساد اخلال در نظام اقتصادی و ارزی و پولی کشور با انجام معاملات غیرقانونی و غیرمجاز و قاچاق عمده و کلان ارز و سکه» بود.

همچنین جمهوری اسلامی برای ماه‌ها تلاش کرد جلوی فعالیت سایت‌هایی که قیمت دلار را اعلام می‌کردند بگیرد. با این حال تنش در بازار ارز ادامه داشت.

تا آنکه سرانجام در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ یک سال بعد از خروج آمریکا از برجام، وزیر خارجه این کشور مایک پومپئو از توقف تمدید معافیت‌های مشتریان نفت ایران خبر داد، اقدامی که در عمل به تهدید قبلی واشینگتن نسبت به صفر رساندن فروش نفت ایران را عملی می‌کرد.

اما این تحول که در عمل باعث کاهش کم سابقه درآمدهای نفتی ایران شد، و در پی آن تنش در آبهای خلیج فارس، نه تنها قیمت دلار را بالاتر از رکورد مهر ۱۳۹۷ نبرد بلکه آغازی بر روند کاهشی قیمت دلار بود.

چرا دلار گران‌تر نشد؟

اینکه چرا با وجود ادامه تنش ایران با آمریکا، و حتی بدتر شدن روابط و تحریم کامل نفت ایران، که منبع عمده درآمد ارز است، دلار در حال ارزان شدن است، تبدیل به یک معما شده است.

بانک مرکزی، کاهش قیمت دلار را نتیجه «مدیریت صحیح» بازار می‌داند. روایت مقام‌های جمهوری اسلامی از بحران پارسال، تأثیر عوامل غیر اقتصادی در بازار ارز است.

احمد عراقچی، معاون سابق ارزی بانک مرکزی که حالا یکی از متهمان اصلی یک پرونده کم‌سابقه فساد در بانک مرکزی ایران است، روایتی از بحران پارسال دارد که شاید بتواند توجیهی برای شرایط فعلی باشد.

او که متهم به اخلال در نظام ارزی است و با قید وثیقه خارج از زندان است، بحران ارزی پارسال را نتیجه ایجاد یک بازار آتی فروش ارز در کشور می‌داند که باعث رواج دلالی و سفته بازی شد. به این صورت که خریداران و فروشندگان دلار روی کاغذ سر یک قیمت برای روز بعد معامله می‌کردند و روز بعد با مشخص شدن قیمت مابه تفاوت ریالی را رد و بدل می‌کردند.

به گفته آقای عراقچی، در نهایت با تصمیم دولت و نهادهای اطلاعاتی بانک مرکزی از طریق فردی به نام سالار آقاخانی، کارگزار خرید و فروش ارز وارد این معاملات می‌شود و کنترل بازار را در دست می‌گیرد.

کامران سلطانی‌زاده، رئیس کانون صرافان هم هفته پیش در یک نشست خبری، «خروج سوداگران از بازار» و رسیدن از به «مصرف کنندگان واقعی» را عامل کاهش قیمت ارزیابی کرد.

اما در هفته‌های اخیر، رسانه‌های ایران، دخالت بانک مرکزی با تزریق ارز به بازار با قیمت پایین را عامل کاهش قیمت دلار برآورد کرده بودند. این اقدام البته بیشتر به زمینه سازی برای ایجاد بازار متشکل ارزی نسبت داده شد، اما این بازار آنطور که رئیس کل بانک مرکزی می‌گوید با عملی شدن فاصله زیادی دارد.

آنچه معمای قیمت دلار را پیچیده‌تر می‌کند مرور واکنش‌های معمول مردم در ایران به شرایط اقتصادی است. در سال‌های اخیر، واکنش جامعه به افزایش تورم، خرید دلار، سکه یا مسکن برای حفظ ارزش سرمایه‌ها بوده است

با آنکه قیمت مسکن دو برابر شده اما سرمایه‌های خرد بیشتر به سمت بازار دلار و طلا کشش دارند، با این حال قیمت دلار برخلاف روند تحولات سیاسی و اقتصادی در حال کاهش است. یک پاسخ احتمالی برای توضیح این شرایط می‌تواند تلاش پشت پرده بانک مرکزی برای آرام نشان دادن بازار ارز با فروش دلار با قیمت فعلی به بازار باشد تا از ایجاد تنش میان مردم و هجوم به بازار ارز جلوگیری کند.