پاپ فرانسیس روز دوشنبه ۱۳ اسفند اعلام کرد واتیکان در مارس سال آینده اسناد و بایگانی‌های محرمانه دوران پاپ پیوس دوازدهم را خواهد گشود. اسنادی که ممکن است پرده از اقدامات و سیاست‌های کلیسای کاتولیک در دوران جنگ جهانی دوم بردارد.
مورخان و پژوهشگران از دهه‌ها پیش برای بررسی موضع‌گیری واتیکان و پاپ پیوس دوازدهم (که از سال ۱۹۳۹ تا ۱۹۵۸ رهبر کلیسای کاتولیک بود) به دنبال بررسی این بایگانی هستند.
آن‌چه توجهات بیشتری را به خود جلب می‌کند مشخصا حوادث مربوط به جنگ جهانی دوم و به خصوص اتهام‌ها در مورد «عدم دخالت موثر» پاپ پیوس دوازدهم در هولوکاست است.
منتقدان کلیسای کاتولیک و برخی از مجامع یهودی از نحوه برخورد واتیکان با این نسل‌کشی انتقاد کرده و آن‌را نوعی «مشارکت منفعلانه» توصیف کرده‌اند.
پاپ فرانسیس گفته است: «من تصمیم گرفتم که اسناد و بایگانی‌های دوران پاپ پیوس دوازدهم در روز دوم مارس سال ۲۰۲۰ گشوده شود». این روز برابر است با هشتاد و یکمین سالگرد انتخاب یوجینو پاچلی به عنوان پاپ؛ پاپی که نام پیوس دوازدهم را برای خود برگزید.
پاپ فرانسیس افزوده است «کلیسا از تاریخ هراسی ندارد» و یادآوری کرده که پیوس دوازدهم در یکی از تاریک‌ترین و مصیبت‌بار‌ترین سالهای سده بیستم رهبر کلیسای کاتولیک بود.
پاپ فرانسیس می‌گوید «با درک کامل این نکته که تحقیقات تاریخی جدی و منصفانه، با در نظر گرفتن مقاطع تاریخی دشوار، تصمیمات ناگوار و احساس مسئولیت مسیحی و انسانی، به يک ارزیابی از فرازهای مهم زندگی این پاپ منجر خواهد شد، این تصمیم را گرفته‌ام.»
خبرگزاری فرانسه در گزارشی می‌گوید از منظر بسیاری از مورخین پاپ پیوس دوازدهم می‌توانست نسل‌کشی یهودیان توسط حکومت آلمان نازی را با صراحت و جدیت بیشتری محکوم کند. ولی او به خاطر ملاحظات دیپلماتیک و برای اینکه جان کاتولیک‌ها در مناطق تحت کنترل آلمان و متحدانش به خطر نیافتد، این کار را نکرد.
پاپ فرانسیس گفته تصمیم‌های پاپ پیوس دوازدهم در جنگ جهانی دوم از منظر برخی ممکن است «تردیدآمیز و به‌مانند سکوت» تلقی شود. اما او ادامه داده‌است که پاپ پیوس دوازدهم «در دوران تاریکی و بی‌رحمی، شعله‌های کوچک ابتکارات بشردوستانه و در قالب یک دیپلماسی پنهانی ولی فعال را روشن نگه داشت».
واتیکان در جنگ جهانی دوم رسما اعلام بی‌طرفی کرده بود. از منظر برخی از مورخین اشاره پاپ پیوس دوازدهم با پناه دادن به بسیاری از یهودیان ایتالیا در صومعه‌ها و ساختمان‌های کلیسا، جان ده‌ها هزار نفر از آنها را نجات داده است.
گروهی بر این عقیده‌اند که تصور رایج در مورد «انفعال» واتیکان در قبال فجایع جنگ دوم تا حدی محصول نمایشنامه‌ای است به نام «پاپ اعظم» به قلم رولف هوخوت نویسنده آلمانی، که در سال ۱۹۶۳ روی صحنه رفت.
کوستا گاوراس کارگردان یونانی نیز در سال ۲۰۰۲ با الهام از این نمایشنامه فیلم «آمین.» را ساخت که در آن پیوس دوازدهم به عنوان یک «پاپ ضعیف» به تصویر کشیده شده است.
با وجود اینکه برخی از پاپ‌های کلیسای کاتولیک در سده بیستم، از جمله پاپ ژان پل دوم، به مقام قدیسی رسیده‌اند ولی روند قداست پیوس دوازدهم راه به جایی نبرده است.
پیشتر در سال ۱۳۸۷، پاپ بنديکت شانزدهم -که بازنشسته شده- در موعظه‌ای به مناسبت پنجاهمين سالگرد درگذشت پاپ پيوس دوازدهم، حمايت خود را از تبرک و تقدس سلف خود اعلام کرده و گفته بود «دعا می‌کنم که روند تبرک و اعلام تقدس پاپ پايوس دوازدهم، به خوبی پيش برود».
این روند اما به دلیل بحث‌برانگیز بودن تصمیمات پیوس دوازدهم در دوران جنگ جهانی دوم کاملا متوقف شده‌است.
