ساعاتی پیش از آنکه معافیت برای چند پروژه کلیدی هسته‌ای ایران منقضی شود، وزارت خارجه ایالات آمریکا از تمدید معافیت برای ادامه چند پروژه هسته‌ای در ایران خبر داد.
خبر تمدید این معافیت ساعتی پس از افزودن نام محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران، به فهرست تحریم‌های آمریکا اعلام شد. این تمدید پنجره همکاری «محتاطانه» کشورها و شرکت‌ها با برنامه هسته‌ای ایران را به مدت ۹۰ روز دیگر (تا هفتم آبان) باز نگه می‌دارد.
اما این تصمیم، بنا بر گزارش رسانه‌های آمریکا، به سادگی گرفته نشده چرا که میان جان بولتون رئیس شورای امنیت ملی، مایک پمپئو وزیر خارجه و استیو منوچین وزیر خزانه‌داری در این زمینه اختلاف نظر وجود دارد.
روزنامه واشینگتن‌پست در گزارشی که خبر از تمدید معافیت داده بود نوشت که دلیل مخالفت آقای منوچین با لغو تمدید این بوده که در آن صورت آمریکا می‌بایست روسیه، چین و کشورهای اروپایی را نیز تحریم کند.
موافقان افزایش فشار حداکثری بر ایران بر باورند که روند منطقی ادامه کارزار فشار حداکثری بر جمهوری اسلامی برای آوردن آن به میز مذاکره، این است که واشینگتن پس از خروج از برجام، اجازه ندهد پروژه‌های هسته‌ای ایران با همکاری بین‌المللی پیشرفت کنند.
در روزهای اخیر پس از کاهش برخی تعهدات برجامی از سوی ایران، ده‌ها قانون‌گذار آمریکایی هم از دولت خواسته بودند این معافیت‌ها را تمدید نکند.
اما مدافعان تمدید این معافیت‌ها، خصوصاً آنها که در دولت آمریکا نیستند، می‌گویند تمدید این معافیت‌ها راه برای نظارت بین‌المللی بر پروژه‌های مناقشه برانگیزی مانند اراک و فردو باز می‌گذارد و همکاری بین‌المللی در پروژه‌های حساس این‌چنینی به امنیت جامعه جهانی کمک می‌کند.
تمدید معافیت؛ چراغ سبزی با رگه‌های نارنجی
ایالات متحده آمریکا در اردیبهشت سال ۹۸، در گیرودار لغو معافیت هشت کشور برای خرید نفت از ایران و در کنار اعمال تحریم‌هایی علیه برخی اشخاص و شرکت‌های فعال در حوزه هسته‌ای، عرصه را برای همکاری‌های هسته‌ای با ایران تنگ‌تر کرد.
وزارت خارجه ایالات متحده در روز ۱۳ اردیبهشت با انتشار بیانیه‌ای در این زمینه، درباره مجوز و معافیت برای همکاری هسته‌ای با تهران که در زمان برجام بر سر آن توافق شد، اطلاعات تازه‌ای منتشر کرد. از جمله معافیت‌هایی که در این بیانیه به آن اشاره شده، به جای بازه ۱۸۰ روزه، دوره‌ای ۹۰ روزه را شامل می‌شد، که دور اول آن دهم مرداد ۱۳۹۸ پایان گرفت.
در آن زمان اعلام مایک پومپئو، وزیر خارجه آمریکا در کنار تأکید بر «الزام ایران به همکاری کامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی»، از ایران خواسته بود تا غنی‌سازی و تولید پلوتونیوم را متوقف کند. همچنین از آقای پومپئو نقل شده بود «تا زمانی‌که ایران به فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده خود ادامه دهد و برای دستیابی به توافقی جامع به میز مذاکره بازنگردد» وضعیت مانند پیش نخواهد بود و واشینگتن «هرگونه کار ایران با مواد یا فناوری هسته‌ای را نخواهد پذیرفت»؛ مقاومتی که از جمله شامل ممنوعیت انتقال اورانیوم غنی‌شده به بیرون از ایران در مقابل دریافت اورانیوم طبیعی و ممنوعیت تولید آب سنگین از روز ۱۴ اردیبهشت می‌شود.
اما برخی از معافیت‌ها برای ادامه اقدامات هسته‌ای که شامل همکاری کشورهای دیگر با ایران می‌شد همچنان مجوز دریافت کرد و اکنون این معافیت تا هفتم آبان ماه تمدید شده است.
معافیت‌های ۹۰ روزه پروژه‌های هسته‌ای ایران
- بازطراحی رآکتور اراک برای جلوگیری از تبدیل آن به تٱسیساتی با قابلیت تولید پلوتونیوم (که در سلاح استفاده می‌شود)
- اعمال اصلاحات زیربنایی در تأسیسات فردو برای کمک به اطمینان از اینکه این تأسیسات برای غنی‌سازی اورانیوم استفاده نشود
- کار در بخش موجود نیروگاه اتمی بوشهر، برای اطمینان از عملیات ایمن و شفاف، و همچنین تسهیل واردات سوخت و ارسال پسماند آن به خارج -که هرگونه نیاز مشروع ایران به غنی‌سازی اورانیوم را از بین می‌برد و مانع از دسترسی ایران به سوخت مصرف‌شده‌ای می‌شود که می‌تواند از آن پلوتونیوم استخراج کند.
- تأمین اورانیوم غنی‌شده مورد نیاز برای رآکتور تحقیقاتی تهران، بر مبنای تأیید بین‌المللی که نیاز به تولید سوخت بومی را از میان بر می‌دارد.
- انتقال سوخت مصرف‌شده و پسماند رآکتور هسته‌ای، برای اطمینان از اینکه ایران چنین مواد حساسی را مورد استفاده دوباره یا غنی‌سازی بیشتر قرار ندهد.
کاهش «گام به گام» تعهدات برجامی
چند روز پس از بیانیه وزارت خارجه آمریکا در اردیبهشت امسال، ایران در سالگرد خروج آمریکا از برجام اعلام کرد که چون از منافع اقتصادی این توافق هسته‌ای بهره‌مند نمی‌شود، از میزان پایبندی به تعهداتش خواهد کاست. این کاهش تعهدات ایران در بازه‌های زمانی ۶۰ روزه تعریف شد.
ایران گفت دیگر سقف تعیین‌شده در برجام برای اورانیوم غنی‌شده و آب سنگین را رعایت نخواهد کرد. دو محدودیتی که با اعلام چند روز پیشتر آمریکا، به این معنی بود که تهران نمی‌تواند مازاد این دو ماده را از کشور خارج کند.
البته کارشناسان حوزه هسته‌ای بر این باورند که با این محدودیت هم ایران می‌توانست با از جمله رقیق‌کردن اورانیوم یا غنی‌سازی کمتر، همچنان از سقف تعیین شده در برجام عبور نکند.
تهران وقتی به ۶۰ روز دوم رسید، یک تهدید دیگر را عملی کرد و از سطح مقررشده برای غنی‌سازی یعنی ۳.۶۷ درصد هم عبور کرد. این عبور البته تنها تا ۴.۵ درصد پیش رفت و مقام‌های ایران گفتند که تا زمانی‌که سوخت لازم برای رآکتورها دارند، نیازی به غنی‌سازی بالاتر از ۵ درصد وجود ندارد.
اراک؛ تهدیدی که فعلاً عملی نمی‌شود
اما یکی از تهدیدهایی که ایران مطرح کرده، مربوط به تأسیسات مناقشه‌برانگیز اراک است. بنا بر برجام ایران متعهد به اعمال تغییر در تأسیسات آب سنگین اراک شد و بنا شد طرف مقابل پروژه پیشنهادی را تأیید و در کار بازطراحی همکاری کند.
کار تأیید پروژه بر عهده آمریکا بود که با خروجش از برجام، این وظیفه به بریتانیا محول شد و همکار اجرایی چین است. تهران پیشتر در زمستان ۹۷ صحبت از خلف وعده کشورهای همکار در این پروژه، خصوصاً چین، می‌کرد و از جمله علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی، گفته بود چین از بیم تحریم‌های آمریکا پروژه بازطراحی رآکتور اراک را پیش نمی‌برد.
اما به نظر می‌آید در فرصت ۹۰ روزهای که از اردیبهشت ماه برای ادامه این پروژه بازطراحی فراهم شد، چین و همچنین بریتانیا -که مسئولیت تأیید پروژه را دارد- همکاری بیشتری با ایران کردند. در روزهای گذشته آقای صالحی در چند اظهارنظر جداگانه درباره این همکاری ابراز رضایت کرده و گفته است «تجهیزات لازم برای این پروژه هم سفارش داده شده است».
تهران می‌گوید با ادامه بهره‌مند نشدن از منافع برجام، یکی از راه‌ها بازگرداندن اراک به پیش از دوران دستیابی به توافق هسته‌ای است؛ دورانی که قدرت‌های جهانی بیم آن داشتند ایران با کامل کردن این تأسیسات، توانایی تولید پلوتونیومی داشته باشد که می‌تواند در تولید سلاح اتمی استفاده شود. همین نگرانی یکی از دلایلی است که ناظران به واشینگتن هشدار می‌دهند، لغو معافیت این پروژه می‌تواند تهدیدی برای امنیت بین‌المللی باشد.
«عبور» روسیه و ایران از خط قرمز در بوشهر
نیروگاه هسته‌ای بوشهر پروژه‌ای است که ایران سال‌هاست آن را با همکاری روسیه پیش می‌برد. پایان فاز اول این نیروگاه بسیار دیرتر از آنچه وعده داده شده بود، در میانه بحران هسته‌ای میان تهران و قدرت‌های جهانی به پایان رسید.
اگرچه بسیاری از ناظران برنامه هسته‌ای ایران، نیروگاه بوشهر را در زمره اقدامات صلح‌آمیز هسته‌ای ارزیابی می‌کنند، اما بنا بر بیانیه اردیبهشت‌ماه آمریکا، همکاری هر کشور و شرکتی با این پروژه برای پیشبرد آن در فازهای بعدی اقدامی قابل تحریم خوانده شد.
در آن زمان برخی کارشناسان با این استدلال که روس‌اتم (و زیر مجموعه آن اتم‌استروی‌اکسپورت) پروژه‌های بزرگی در مکان‌هایی غیر از ایران پیش می‌برد، به این نتیجه رسیدند که این شرکت درباره ادامه همکاری با ایران خطر نخواهد کرد. اما در روزهای پایانی تیرماه برخی مقام‌های ایران اعلام کردند «بتن‌ریزی فاز دوم نیروگاه هسته‌ای بوشهر با همکاری روسیه» در ماه مرداد انجام خواهد شد.
فاز اول نیروگاه بوشهر سهمی ۲.۷ درصدی از تولید برق کشور دارد و رئیس سازمان انرژی اتمی ایران ابراز امیدواری کرده که با تکمیل فاز دوم بوشهر در ۶ سال آینده، سهم تولید برق این نیروگاه افزایش یابد.
فردو؛ نماد همکاری یا نگرانی بین‌المللی
تأسیسات فردو پس از افشای آن در سال ۱۳۸۸، یکی از دغدغه‌های اصلی قدرت‌های جهانی در زمینه برنامه هسته‌ای ایران شد. شاید ساخت آن در میان کوه‌ها و ده‌ها متر زیرِزمین بودن آن بر شدت نگرانی‌ها افزود و این تأسیسات را غیرقابل دسترس‌تر از سایرین جلوه داد.
از همین رو هم وقتی با دستیابی به برجام محدودیت بر بخش‌های مختلف صنعت هسته‌ای ایران اعمال شد، ایران باید متعهد می‌شد که تا ۱۵ سال از تأسیسات فقط در زمینه تحقیق و توسعه استفاده کند، تنها حدود هزار سانتریفوژ نسل اول در آن نگه داشت و سایر سانتریفوژها و زیرساخت‌های مرتبط با غنی‌سازی را جمع‌آوری کرد.
در برجام مقرر شده، فردو با تغییر کاربری تبدیل به مرکزی برای تحقیق و «همکاری وسیع‌تر علمی» شود. در مورد فردو میزان و دامنه همکاری طرف‌های اروپایی مشخص نیست. گرچه در سال ۹۵ اعلام شد که روسیه در حال همکاری با ایران در خصوص تولید ایزوتوپ‌های پایدار است که در صنایع مختلف از جمله در حوزه درمان استفاده دارد.
سانتریفوژهایی که به کار غنی‌سازی در فردو سرعت داده بود، برای اجرای برجام جمع شد، اما منتقدان برجام می‌گویند کار تغییر کاربری فردو آنچنان که وعده داده شده بود پیش نرفته و این تأسیسات همچنان یک تهدید بالقوه محسوب می‌شود.
این پروژه‌های حساس و چند مورد دیگر دامنه همکاری ایران و جامعه بین‌المللی در زمینه هسته‌ای و در قالب برجامی است که خود این روزها شکننده‌تر از هر روز به حیاتش ادامه می‌دهد.
ایران و دیگر طرف‌های برجام تا هفتم آبان می‌توانند در فضایی «محتاطانه» به همکاری هسته‌ای خود ادامه دهند، اگرچه آمریکا در بیانیه‌های مربوط به معافیت تأکید کرده که تصمیمش قطعی نیست و هر لحظه می‌تواند مسیر خود را تغییر داده و تصمیم به لغو معافیت بگیرد.
