احسان یارشاطر، بنیانگذار مرکز مطالعات ایران‌شناسی و استاد بازنشسته مطالعات ایرانی در دانشگاه کلمبیا آمریکا، روز شنبه دهم شهریور در سن ۹۸ سالگی در کالیفرنیا درگذشت.
او علاوه بر شهرتش به خاطر نوشتن ۱۶ جلد کتاب تاریخ ادبیات ایران، بنیانگذار و ویراستار دانشنامه ایرانیکا بود که از دهه ۱۹۷۰ با همکاری شمار زیادی از محققان و ویراستاران در نیویورک در حال انتشار است.
دانشنامه ايرانيکا پروژه ايران‌شناسی است که به همت احسان يارشاطر از سال‌های ميانی دهه ۵۰ خورشيدی درباره فرهنگ و تاريخ سرزمين ايران به زبان انگليسی، در ايران آغاز به کار کرد و پس از انقلاب بهمن ۵۷ در بخش ايران‌شناسی دانشگاه کلمبيا در شهر نيويورک استقرار يافت.
یکی از آخرین گفت‌وگوهای رادیوفردا با آقای یارشاطر به تدوین همین دانشنامه اختصاص داشت که به بهانه درگذشت او، برای نخستین بار متن این گفت‌وگو را با مخاطبان رادیوفردا به اشتراک می‌گذاریم:
ایران کشوری است بزرگ با تاریخی کهن، تمدنی درخشان، و ادبیاتی غنی. هدف دانشنامه ایرانیکا، چنانکه خود جنابعالی و آشنایان با دانشنامه مکرراً اشاره کرده‌اید، جمع‌آوری و ارائه دقیق‌ترین، مستندترین و کامل‌ترین اطلاعات درباره کلیه وجوه این فرهنگ و تمدن کهن است. ممکن است بفرمایید طرح اولیه ایرانیکا چگونه، کجا و در چه سالی شکل گرفت؟
آغاز این کار در دانشگاه کلمبیا در شهر نیویورک در سال ۱۹۷۴ بود. همانطور که گفتید ایران تاریخ کهنی دارد و تمدن درخشانی داشته است. جای اثری که تمام وجوه این تاریخ و این تمدن و این فرهنگ را به صورت قابل اعتماد و مستند ضبط کند، خالی بود و به نظر من رسید که موقع آن رسیده که این جای خالی را پر بکنیم.
این است که بنده مقدمات این کار را فراهم کردم و از یک عده همکارانم دعوت کردم که همکاری کنند و این کار به تدریج شکل گرفت و اولین دفتر این دایرة المعارف در سال ۱۹۷۹ برای انتشار آماده شد.
آیا تدوین چنین دانشنامه‌ای در مورد کشورهای دیگر جهان، به خصوص کشورهای منطقه خاورمیانه، سابقه دارد؟
البته بعضی کشورها و بعضی فرهنگ‌ها موضوع دانشنامه‌های اختصاصی بوده‌اند. مثلاً دو دایرة المعارف مهم و مفصل درباره قوم یهود و مذهب کلیمی و تاریخ این قوم وجود دارد و یک دایرة المعارف مهم دیگر راجع به مذهب بودایی و طبعاً کشورهایی که این مذهب را پذیرفته‌اند.
البته در سایر کشورها هم این نوع دایرة المعارف‌ها به وجود آمده است. منتهی دایرة المعارف‌های معروف مثل دایرة المعارف بریتانیکا دایرة المعارف‌های عمومی‌اند، و به همه مسائل علمی، ادبی، اجتماعی برای تمام دنیا می‌پردازند، گرچه هميشه راجع به مملکتی که نام آن بر دانشنامه نهاده شده با تفصيل بيشتری پرداخته می‌شود. اما دایرة المعارف ایرانیکا مخصوص یک تمدن و تاریخ و فرهنگ جداگانه و خاص است.
حوزه شمول دانشنامه ایرانیکا از لحاظ تاریخی و جغرافیایی چیست؟
تمام کشورها و جامعه‌هايی که در طول تاریخ به یکی از زبان‌های ایرانی تکلم می‌کرده‌اند، مورد شمول مقاله‌های ايرانيکا هستند. مثلاً قوم سغدی در کشوری که امروز ازبکستان خوانده می‌شود به یک زبان ایرانی صحبت می‌کرده‌اند وشهرهای سمرقند و بخارا و غیره، همه شهرهای مهم ایرانی بوده‌اند.
اين شرايط در طول تاريخ ثابت نمانده و احتمالاً اقوام دیگری به این سرزمین‌ها آمده‌اند. اما دایره شمول ایرانیکا هم تمام آسیای مرکزی را در بر می‌گیرد، هم تمام افغانستان و شمال غربی هندوستان، و هم حتی کشور عراق و قسمتی از قفقاز، يعنی همه سرزمين‌هايی که در قلمروی بسيار گسترده فرهنگ و تمدن ايرانی قرار داشته‌اند، و به یکی از زبان ایرانی صحبت می‌کرده‌اند.
آیا مقالات دانشنامه از طریق اینترنت هم در دسترس علاقه‌مندان و محققان قرار می‌گیرد؟ و اصولاً پیشرفت‌های الکترونیکی و اینترنت چه امکانات تازه‌ای برای دانشنامه فراهم کرده، و تدوین و انتشار و تکمیل آن را تا چه اندازه و چگونه تسهیل کرده است؟
البته ما سعی می‌کنیم که با پیشرفت‌های علمی پیش برویم و خودمان را با این پیشرفت‌ها تطبیق بدهیم. اوائل کار دانشنامه ایرانیکا منحصر به چاپ دفاتر و در مرحله بعد جلدهای این دانشنامه بود. ولی بعداً که اینترنت پیشرفت کرد و عده مراجع‌کنندگان به اینترنت بیشتر شد، ما شروع کردیم تمام مقالات چاپ شده را به طور رایگان در اینترنت هم بگذاریم که همه افراد بتوانند از آنها استفاده کنند.
البته پیشرفت‌های الکترونیکی کمک‌های بسیار بزرگتری به ما کرد و آن این بود که ما سابقاً فقط به ترتیب حروف الفبا پیش می‌رفتیم، یعنی برای چاپ بعضی مطالب بايد سال‌ها صبر می‌کرديم، و در این فاصله ممکن بود که متخصصان درجه اول آن رشته یا مطالب ديگر در ميان ما نباشند. ولی با پیشرفت‌های الکترونیک ما هم به ترتیب الفبایی پیش می‌رویم و هم بدون رعایت ترتیب الفبایی. البته بر حسب وجود داشتن دانشمندانی که بتوانند مطالب مربوط به ایران را به صورتی که مورد نظر ماست، به دقت و به صورت مستند بنویسند.
اینها را ما همه اول در اینترنت منتشر می‌کنیم، و بعد که به تدریج نوبت چاپ الفبایی آنها فرا می‌رسد، به چاپ هم می‌رسانیم. اتخاذ اين روش مدت زمان لازم برای تکميل دانشمامه را ازحدود ۴۰ یا ۴۵ سال، به ۱۰ تا ۱۵ سال کاهش داده است.
ممکن است درباره سازمان دانشنامه، مشاوران و همکاران آن توضیحی بدهید؟
اولاً دانشنامه ایرانیکا یک تشکیلات بین‌المللی دارد و اصولاً یک برنامه بین‌المللی است. ما یک عده ویراستار در دفتر دانشنامه داریم، شش نفر با خود من و دو نفر هم کمک ادیتور داریم. ولی این برای ما کافی نیست. اولاً ما برای هر رشته ایران‌شناسی مثل موزیک و مذاهب مختلف یک مشاور داریم و اینها ۴۳ نفر هستند که از میان دانشمندان برگزیده هر رشته انتخاب شده‌اند، و می‌توانند به ما در انتخاب مقالات در هر زمينه کمک کنند.
از جمله این که یک هیئت کوچک‌تر بین‌المللی مرکب از دانشمندان برگزيده کشورهایی که ایران‌شناسی در آنجاها رونق دارد، مثل انگلستان، فرانسه، آلمان، ژاپن، ایتالیا، آمریکا، و ایران -که در مورد ايران اين وظيفه را من به عهده داشته‌ام- در زمينه اصول و روش کار با ما همکاری می‌کنند، که اسم تمام آنها در پشت دفترهای ایرانیکا و مجلداتش چاپ می‌شود.
معیارهای انتخاب مقالاتی که در دانشنامه درج می‌شود چیست، و نویسندگان مطالب دانشنامه را چگونه انتخاب می‌کنید؟
ما از همان سال‌های اول یک فهرستی تهیه کردیم از تمام مقالاتی که فکر کردیم، باید در دانشنامه مطرح شود. ولی به هر حرفی که می‌رسیم در اینها تجدید نظر می‌کنیم اینها را تکمیل می‌کنیم، بعد تقسیم می‌کنیم به رشته‌های مختلف مثلاً مقالات مربوط به دوران صفویه یا قاجاریه و... همین طور سایر مطالب.
اینها را می‌فرستیم برای مشاورینی که در هر رشته داریم که نظر بدهند و البته با اشخاص دیگر هم مشاورت می‌کنیم. آن وقت شروع می‌کنیم به دعوت از دانشمندان برای اینکه مقاله‌ها را بنویسند.
بودجه دانشنامه به چه طریق تأمین می‌شود و ایرانیانی که به حفظ و پاسداری این گنجینه فرهنگی علاقه‌مندند چگونه می‌توانند دانشنامه را در وصول به این هدف متعالی فرهنگی یاری دهند؟
متأسفانه دانشنامه با تمام اعتباری که دارد پشتیبان محکمی مثل یک مؤسسه دولتی ثروتمند ندارد. این است که اصولاً متکی به کمک افراد یا مؤسساتی است که به فرهنگ و تاریخ و تمدن ایران علاقه‌مندند و کار دانشنامه را می‌پسندند و به آن کمک می‌کنند.
البته در سال‌های اول سازمان برنامه و سازمان برنامه پذیرفته بود که مخارج دانشنامه را بپردازد، و اين تا چهار سال و نیم ادامه داشت تا انقلاب شد، و کمک‌های سازمان برنامه و سازمان برنامه قطع شد. بعد تقاضا دادیم به بنیاد ملی علوم انسانی در آمریکا که کارش تشویق وپشتیبانی از تحقیقات برای علوم انسانی است. تقاضای ما را پذیرفتند و الان ۲۸ سال است که به طور استثنایی باید گفت به ما کمک کرده‌اند.
البته کمک‌شان برای مخارج ما کافی نیست. این است که ما از افراد فرهنگ دوست تقاضا می‌کنیم که در حد توانایی به ما کمک کنند و این کمک را می‌توانند به صورت ماهیانه یا سالیانه یا یک بار و به صورت چک در وجه دایرة المعارف انجام بدهند، که در آمریکا به طور قانونی از بخشی از مالیات معاف است و بدین ترتیب مخارج دانشنامه تأمین می‌شود.
البته گاهی هم مهمانی‌هایی ترتیب داده می‌شود از سوی دوستداران دانشنامه در شهرها و کشورهای مختلف و افراد را دعوت می‌کنند و تقاضای کمک می‌کنند و این هم وسیله مؤثری محسوب می‌شود برای کمک به دانشنامه. ولی کمک اساسی همین کمک‌هایی است که افراد ایران‌دوست به بنیاد دانشنامه ایرانیکا می‌کنند.
