یادداشتی از حسین آرین: با شعله‌ورشدن جنگ آذربایجان و ارمنستان، موضع جمهوری اسلامی در قبال طرفین منازعه به یکی از موضوعات بحث‌انگیز در فضای مجازی و در رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از ایران تبدیل شده است.
در فضای مجازی که دامنه بحث‌ها در اغلب موارد با اتهامات تند، پرخاش و دشنام ادامه دارد، فعالان سیاسی آذربایجانی، به‌ویژه پان‌ترکیست‌ها و جدایی‌خواهان، با استفاده از هر فرصتی بر طبل «حق تعیین سرنوشت»، «گونای آذربایجان» و تشکیل «آذربایجان بزرگ» می‌کوبند و با زدن انواع انگ‌ها، مانند «پان‌فارسیست» به دیگر ایرانیان مخالفِ موضع خود، تلاش می‌کنند آنان را از میدان به در کنند و برعکس.
این در حالی است که همین پان‌ترکیست‌ها و جدایی‌خواهان، احترام به تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان را از اوجب واجبات می‌دانند و این جمهوری را از نظر پذیرش اقلیت‌های قومی و کثرت‌گرایی، برتر از ارمنستان و ایران می‌شمارند.
ادعا‌های ارسال سلاح از ایران به ارمنستان
جنگ آذربایجان و ارمنستان ۶ مهرماه آغاز شد و همزمان ارسال کمک‌های تسلیحاتی ایران و یا از راه ایران به ارمنستان، جای قابل ملاحظه‌ای را در فضای مجازی و در پی آن در رسانه‌های برون‌مرزی پیدا کرد.
روز دوم درگیری، برخی از کلیپ‌های انتشاریافته در فضای مجازی که صحت و سقم آن‌ها معلوم نبود، از ارسال سلاح از ایران به ارمنستان حکایت داشت و از این رو بستن پایانه‌های مرزی ایران به ارمنستان به یکی از خواسته‌های عمده معترضان تبدیل شد، گو اینکه با یک نگاه سطحی به برخی از این کلیپ‌ها، می‌شد به فتوشاپ بودن آن‌ها پی برد.
همزمان، در فضای مجازی و رسانه‌های برون‌مرزی، ترابری سلاح و تجهیزات روسیه به ارمنستان با استفاده از حریم هوایی ایران مطرح شد و این موضوع دامنه بحث‌ها در مورد نقش جمهوری اسلامی را شدت داد.
چند روز بعد، پشتیبانی تسلیحاتی روسیه از ارمنستان از راه دریا و از طریق خلیج فارس نیز به میان آمد. در این باره، یکی از تحلیلگران سیاسی با ادعایی شگفت‌آور، بی هیچ دلیل و مدرک و نشانه و گزارش مستندی، به یکی از شبکه‌های تلویزیونی برون‌مرزی گفت، سلاح‌های روسی از طریق بوشهر به ارمنستان فرستاده می‌شود.
پس از این، ارسال سلاح به ارمنستان از راه نقطه مرزی نوردوز و بالاخره کمک‌های تسلیحاتی به این کشور از راه هوا و با پرواز‌های مستقیم از فرودگاه امام خمینی به مرکز قره‌باغ، طی مصاحبه‌هایی با رسانه‌های برون‌مرزی، به میان آمد.
انکار؛ اظهارات الهام علی‌اف
جمهوری اسلامی از ابتدای جنگ قره‌باغ ارسال سلاح به ارمنستان را انکار کرد، ولی بعداً استاندار آذربایجان شرقی با توجه به انتشار کلیپ‌هایی در فضای مجازی که مدعی ترابری تجهیزات روسی با کامیون‌های کامازبه ارمنستان بود ، گفت: «این کامیون‌ها فاقد هرگونه تجهیزات نظامی‌اند، با این حال برای جلوگیری از بروز هرگونه سوءاستفاده یا سوءتفاهم احتمالی، در حال حاضر خروج کامیون‌های روسی از پایانه نوردوز به سمت ارمنستان متوقف شده است.»
در این راستا، الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان، جمعه ۲۵ مهر، در مصاحبه‌ای با یک شبکه خبری ترکیه در پاسخ به پرسشی درباره ارسال سلاح به ارمنستان از سوی ایران، گفت: «من چنین اطلاعی ندارم. برعکس می‌دانم که ایران و گرجستان آسمان و خاک‌شان را بسته‌اند و از این بابت از دولت‌های ایران و گرجستان تشکر می‌کنم.» علی‌اف در مصاحبه‌ای دیگر، موضع جمهوری اسلامی را در قبال مناقشه فعلی قره‌باغ «عادلانه» خواند.
اعتراضات؛ واکنش مقام‌های کشوری
سه روز بعد از آغاز درگیری، ۹ مهر، در پی شدت گرفتن مناقشه قره‌باغ، نمایندگان خامنه‌ای در استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، زنجان و اردبیل با صدور بیانیه‌ای اعلام کردند که قره‌باغ به آذربایجان تعلق دارد و «دولت آذربایجان در بازپس‌گیری این اراضی کاملاً قانونی و شرعی عمل کرده و با این اقدام درصدد اجرای قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل برآمده است.»
همزمان با این بیانیه، انتشار خبرهایی در رسانه‌های خارجی مبنی بر استفاده روسیه از حریم هوایی ایران برای ترابری سلاح‌های مورد نیاز ارمنستان، منجر به برگزاری اعتراضات در آذربایجان شرقی و تهران شد. تهران این خبر‌ها را انکار کرد و متعاقب اعتراضات یادشده، حسن روحانی، محمدجواد ظریف و علی‌اکبر ولایتی ، مشاور آیت‌آلله خامنه‌ای در امور سیاست خارجی، ضمن تاکید بر مالکیت آذربایجان بر قره‌باغ و احیای تمامیت ارضی این کشور، از ارمنستان خواستند که اراضی تصرف‌شده آذربایجان را ترک کند.
خامنه‌ای، سپاه، سایت‌های وابسته
درحالی‌که آیت‌الله خامنه‌ای و فرماندهان سپاه تا به حال از موضع گیری و حتی اظهار نظر درباره جنگ قره‌باغ خودداری کرده‌اند، رسانه‌های وابسته به سپاه و همچنین روزنامه کیهان به تهدید‌های بالقوه این درگیری برای ایران و روسیه و اعزام «تکفیری»ها به قره‌باغ پرداختند.
دو روز بعد از آغاز درگیری، سایت مشرق نیوز با مطرح کردن هم‌پیمانی آذربایجان با آمریکا و اسرائیل و تهدیدات بالقوه ناشی از آن برای ایران، هشدار داد که بازپس‌گیری قره‌باغ توسط «تکفیری‌های تروریست» اعزامی از سوی رجب طیب اردوغان می‌تواند امنیت ملی و تمامیت ارضی ایران را به خطر اندازد.
سایت تسنیم نیز با ارتباط و اتصال جنگ قره‌باغ به نفوذ اسرائیل و آمریکا در منطقه، بر مُحق بودن آذربایجان برای راندن نیروی‌های ارمنستان از اراضی تصرف‌شده‌اش تاکید کرد. دیگر گزارش‌ها و مصاحبه‌های این سایت که به نقش بازیگران خارجی در این مناقشه توجه داشت، با معرفی اسرائیل و آمریکا به عنوان کشورهای مخل صلح در منطقه، به طرفین منازعه در جنگ قره‌باغ هشدار داد که در راه منافع اسرائیل و آمریکا گام برندارند.
سایت خبرگزاری فارس نیز با اتخاذ موضعی مشابه تسنیم، با انتقاد ازاعزام «جهادی‌های تروریست» از سوی ترکیه به قفقاز جنوبی برای کمک به آذربایجان، این عمل را بخشی از یک توطئه بزرگ علیه جمهوری اسلامی دانست.
روزنامه کیهان نیز روز ۲۰ مهر، مانند تسنیم با تمرکز به نقش ترکیه در این مناقشه نوشت که اقدام این کشور در اعزام هزاران شبه‌نظامی «تکفیری و غیرتکفیری» از سوریه و لیبی به قره‌باغ، اگر صحت داشته باشد، در آینده‌ای نه چندان دور، یک بار دیگر مسکو را در مقابل آنکارا قرار خواهد داد و در نهایت امنیت روسیه را به مخاطره خواهد انداخت. زیرا جمعیت غالب در جمهوری‌های چچن، اینگوش، داغستان و تاتارستان، به‌عنوان بخش‌هایی از فدراسیون روسیه، اهل سنت‌اند و برخی از این بخش‌ها مانند چچن تا همین دو دهه اخیر دعوی استقلال داشتند. از این رو دور از انتظار نخواهد بود که آتش جنگ بار دیگر در این جمهوری شعله‌ور شود.
چرخش موضع ایران؟
برخی از رسانه‌ها بیانیه امامان جمعه چهار استان شمال غربی ایران توأم با اظهارات روحانی، ظریف و ولایتی در دفاع ازحاکمیت جمهوری آذربایجان بر قره‌باغ را چرخش کامل جمهوری اسلامی در قبال مسئله قره‌باغ دانسته‌اند که به علت اعتراض‌های ایرانیان آذربایجانی در استان‌های مذکور و تهران گرفته شده است.
سایت «فارن پالیسی» آمریکایی در مقاله‌ای با تشریح این موضوع نوشت که مقام‌های جمهوری اسلامی از بیم گسترش اعتراض‌ها ناگزیر به جانبداری از جمهوری آذربایجان شده‌اند. این سایت که اوج‌گیری تظاهرات ایرانیان آذربایجانی را «بدترین کابوس» جمهوری اسلامی توصیف کرد، در ادامه نوشت: «ایران در شرایطی نیست که بتواند در تقابل با اقلیت آذری خود عمل کند.»
درحالی‌که نمی‌توان تاثیر اعتراض‌های ایرانیان آذربایجانی را بر بیانیه‌های امامان جمعه و مقام‌های دولتی نادیده گرفت، واقعیت این است که به‌رغم فراز و فرود روابط تهران و باکو درسه دهه گذشته به علل مختلف، از جمله روابط نزدیک سیاسی، نظامی، اقتصادی و اطلاعاتی آذربایجان با اسرائیل و حتی انتقال اسناد اتمی ربوده‌شده ایران توسط موساد از طریق جمهوری آذربایجان به اسرائیل، موضع اصولی جمهوری اسلامی را در مورد قره‌باغ تغییر نداده است؛ موضعی که همواره بر دفاع از تمامیت ارضی آذربایجان توأم با حفظ حقوق ساکنان ارمنی قره‌باغ و حل و فصل مسالمت آمیز مناقشه تکیه داشته است.
خامنه‌ای در سال ۱۳۷۲ در سخنرانی‌اش در تبریز گفت، دولت ارمنستان و ارامنه به مسلمانان این منطقه ستم می‌کنند و ما اقدامات اخیر ارامنه قره‌باغ به پشتیبانی دولت ارمنستان را محکوم می‌کنیمو
به نحوی مشابه، در سال ۲۰۰۴، محمد خاتمی گفت: تجاوز نظامی ارمنستان به آذربایجان را محکوم می‌کنیم و این را در سازمان‌های بین‌المللی و در سطوح عالی نیز اعلام داشته‌ایم و نظر این است که این مسئله از راه مذاکرات و صلح حل و فصل شود.
ضمناً برخلاف برداشت برخی از رسانه‌های آذربایجانی و فعالان سیاسی، جمهوری اسلامی در جنگ اول قره‌باغ حامی باکو بود و هاشمی رفسنجانی شماری از افسران سپاه را برای آموزش نیروهای آذربایجانی به باکو فرستاد و با کمک‌های غذایی، مالی، درمانی و اسکان شمار زیادی از آوارگان آذربایجانی در ایران به دولت باکو کمک کرد. حیدر علی‌اف، کفیل ریاست جمهوری، از کمک‌های ایران قدردانی کرد گو اینکه پس از تکیه زدن به کرسی ریاست جمهوری، مربیان سپاهی را به ایران بازگرداند.
دو راهی جمهوری اسلامی
تهران با داشتن روابط دوستانه با ایروان، در سال‌های اخیر مناسبات خود را با آذربایجان در زمینه‌های تجارت، توریسم و نظامی گسترش داده و حتی از آمادگی خود برای فروش سلاح به آذربایجان سخن به میان آورده است.
در جنگ قره‌باغ، ترکیه تمام‌قد از نظر سیاسی و نظامی پشت آذربایجان ایستاده است. جمهوری اسلامی با آگاهی از این موضوع و با وجود نگرانی‌هایی که از ادامه این جنگ و پیامد‌های امنیتی آن برای ایران دارد، بر آن نیست که روابط خود را با ترکیه تنش‌آلود کند، گو اینکه بر سر سوریه و لیبی اختلافات جدی با این کشور دارد.
در شرایط فعلی که جمهوری اسلامی به سبب تحریم‌های آمریکا در تنگنای شدید اقتصادی و در اوج ضعف قرار دارد، ترکیه یک شریک تجاری مهم محسوب می‌شود.
در عین حال، جمهوری اسلامی بدون رنجاندن ترکیه قصد دارد که روابط حسنه خود را با روسیه حفظ کند و از این رو با معضل بزرگی روبه‌روست. این در حالی است که روسیه در برخی موارد اختلافات جدی با ترکیه دارد، از جمله اقدامات ترکیه در لیبی که با موفقیت‌های نظامی‌اش موقعیت ژنرال خلیفه هفتر تحت حمایت مسکو را تضعیف کرده و حالا در قفقاز جنوبی جولان می‌دهد که روسیه آن را حیاط‌خلوت خود می‌داند.
به هر صورت، جمهوری اسلامی در بازی ژئوپولیتیک در قفقاز جنوبی و مناقشه قره‌باغ، نقش یک تماشاچی را دارد و در عمل، عرصه را در منطقه به ترکیه و روسیه واگذار کرده است.
در مجموع از جمهوری اسلامی کاری برای حل مسئله قره‌باغ ساخته نیست و مضطربانه به تماشای اقدامات روسیه و ترکیه نشسته است تا ببیند سرنوشت این مناقشه را چگونه رقم خواهند زد.