یادداشتی از دکتر آلان توفیقی: شاید هیچ‌گاه به‌اندازه یک سالی که «پاندمی کرونا» نظم نوین خود را بر جهان ما تحمیل کرد، افکار عمومی نسبت به اطلاعات حوزه سلامت خصوصاً در ارتباط با درمان و واکسیناسیون این بیماری ویروسی مرگبار این‌گونه حساس و جستجوگر نبوده است.
اما مشخص است که در تاریخ نوین علم، هرگز در چنین مدت کوتاهی ده‌ها کتاب و هزاران مقاله و صدها مطالعهٔ بالینی گسترده در سراسر جهان با تمرکز بر روی یک موضوع خاص و برای رفع یک مشکل معین جهانی اتفاق نیفتاده است.
در کنار این فرآیند پرشتاب علمی، متأسفانه رهبران برخی کشورها و به‌تبع آن رسانه‌های وابسته و غیرآزاد و همچنین رسانه‌های زرد و ایدئولوژیک گاه در قالب خرافه و جادو و یا دروغ و افسانه، مطالبی را منتشر می‌کردند که هم‌اکنون خود را به‌صورت نوعی بدبینی نسبت به فرآیندهای علمی و روش‌های مؤثرِ پیش‌گیری یا درمان در جوامع مختلف نشان می‌دهد.
البته نباید رقابت‌های پیچیده سیاسی و اقتصادی در انتشار زیرکانهٔ مطالب غلط و شبه‌علمی درخصوص واکسن‌های مؤثر علیه کرونا را در این زمینه نادیده گرفت که خود نیاز به بررسی جداگانه دارد.
علی‌رغم خستگی مفرط مردم، مرگ‌ومیر بی‌سابقه، کاهش روابط اجتماعی در عالَم واقع و بالأخره آسیب‌های جدی اقتصادی ناشی از همه‌گیری جهانی کرونا، متأسفانه همچنان دیدگاه‌های منفی نسبت به واکسن‌ها و خصوصاً نسل جدید آن‌ها نگران‌کننده است.
برای مثال در یک نظرسنجی، در فرانسه تنها ۵۴ درصد، در آمریکا ۶۴ درصد و در آلمان ۶۹ درصد مردم نسبت به واکسیناسیون اقبال نشان دادهاند که در نوع خود و در زمینه امکان فراگیری برنامه‌های واکسیناسیون خصوصاً در کشورهایی که نمی‌توان بر اساس قانون افراد را مجبور به شرکت در برنامه‌های واکسیناسیون کرد، نگرانی‌های جدی ایجاد کرده است.
البته در این میان نگاه و رفتار جمهوری اسلامی در بین دولت‌ها استثنایی است؛ نظامی که رهبران آن رسماً بی‌اعتمادی خود را نسبت به واکسن‌های خارجی اعلام می‌کنند و در عین حال خودشان توان کافی و برنامهٔ صحیحی برای تولید واکسن مناسب و مؤثر در داخل کشور ندارند. فقدان استراتژی مشخص علمی، آشفتگی و بی‌برنامگی که از ابتدای مدیریت ناکارآمد بحران کرونا در ایران به شکل مرگ‌ومیر بالا و پیک‌های مداوم بیماری خود را نشان داده، اینک درحالی‌که اکثر کشور‌های همسایه به‌صورت جدی برنامه‌های واکسیناسیون فراگیر خود را آغاز کرده‌‌اند، با ناتوانی مسئولین جمهوری اسلامی در تأمین حداقل واکسن مورد نیاز برای کادر درمان و افراد آسیب‌پذیر، بیش از گذشته عیان شده است.
در کنار همهٔ این‌ها اظهارنظرهای غیرعلمی و غیرکارشناسانه برخی مسئولین جمهوری اسلامی در مورد اثربخشی و اهمیت واکسن‌های پیام‌رسان RNA که در نوع خود یک انقلاب علمی محسوب می‌شود، ابعاد این فاجعه ملی و گسل بی‌اعتمادی در جامعه فلاکت‌زده ایران تحت سیطره فقیهان را به‌شدت افزایش داده است.
گرچه تجربه نشان داده است که آن‌چه این واعظان بر منبرهایشان می‌گویند، در خلوت جلوه متفاوتی دارد و چه بسا تاکنون رهبر و خودی‌هایشان مؤثرترین واکسن‌های خارجی و از نسل نو را دریافت کرده باشند.
با این مقدمهٔ نسبتاً طولانی، این مطلب کوتاه و تا حد ممکن ساده‌شده را درباره نسل جدید واکسن‌ها علیه کرونا تقدیم مخاطبان گرامی رادیو فردا می‌کنم.
نسل جدید واکسن‌ها چگونه عمل می‌کنند؟
واکسن کرونا فرآورده‌‌ای است که مانند همه واکسن‌های دیگر پس از ورود به بدن با تحریک سیستم ایمنی انسان باعث ایجاد واکنش پیش‌گیرانه و اختصاصی علیه ویروس کرونای مولد بیماری کووید ۱۹ می‌شود به‌گونه‌‌ای که اگر متعاقب آن و در یک بازه زمانی معین، شخص با ویروس کرونا برخورد داشته باشد، می‌تواند ویروس را قبل از داشتن فرصت برای ایجاد بیماری کوید، خنثی کند و یا اگر به هر دلیلی نتواند از بروز بیماری پیش‌گیری نماید، عوارض مرگبار آن را کاهش دهد.
تا لحظه نگارش این یادداشت اکثر واکسن‌هایی که با گذر موفقیت‌آمیز از مرحله‌های مختلف تحقیقاتی به مرحلهٔ عمل رسیده‌‌اند، از طریق هدف قرار دادن پروتئین تاج ویروس (spike) یا همان پروتئین S عمل می‌کنند.
این پروتئین در سطح خارجی غشای ویروس مستقر است و به آن امکان می‌دهد که با چسبیدن به گیرنده‌های سطح خارجی سلول‌های انسان، پس از سوراخ کردن غشای خارجی سلول، وارد آن شود و عملکرد سلول را به‌نفع تولیدمثل خود مصادره کند.
پس می‌بینیم که نقش این پروتئین S در ایجاد بیماری عفونی بسیار اساسی است و چون مطالعات متعددی (خیلی پیش از بروز همه‌گیری جهانی) نشان داده بودند که شروع زودهنگام تولید آنتی‌بادی‌ها علیه این پروتئین می‌توانند از بروز بیماری تنفسی و مرگبار کووید ۱۹ پیش‌گیری کنند، به همین دلیل اکثر واکسن‌هایی که در سال ۲۰۲۰ علیه ویروس کرونا ساخته شدند، این پروتئین را هدف قرار دادند.
تصویری از کرونا ویروس SARS-CoV-2 همراه با پروتئین S (به رنگ سبز) متصل به سطح پاکت ویروسی
واکسن‌های کوید ۱۹ موجود در بازار از چه فناوری‌هایی بهره برده‌اند؟
در تولید و توسعه همهٔ واکسن‌های کووید ۱۹ موجود در بازار از دو نوع فناوری استفاده شده است:
الف- فناوری‌های کلاسیکی که سال‌های طولانی است ما از آن‌ها برای تولید واکسن علیه بیمارهایی مختلف استفاده می‌کنیم و خود شامل دو دسته می‌شود:
۱ـ استفاده از ویروس کامل اما غیرفعال‌شده به‌گونه‌‌ای که قادر به ایجاد بیماری کووید ۱۹نباشد، مانند واکسن سینوواک (کورونوواک) چین که در مشارکت با انستیتوی بوتان تان در برزیل ساخته شده است.
۲ـ استفاده از یکی از اجزای ویروس مثلاً پروتئین S به‌تنهایی، مانند واکسنی که توسط شرکت نواکس در بریتانیا عرضه خواهد شد.
ب- فناوری‌های جدیدی که آن‌ها هم به دو دسته تقسیم می‌شوند:
۱ـ استفادهٔ خالص از اسید نوکلویک‌های «دِزوکسی» یا «ریبو» که ما آن‌ها را به‌نام DNA یا RNA می‌شناسیم. این اسیدهای نوکلویک در اصل حاوی توالی (sequence) ژن‌هایی هستند که خصوصیات یک موجود را جزءبه‌جزء شکل می‌دهند و معمولاً جایگاه مرکزی دارند. در تولید واکس‌های فایزر-بایونتک و مدرنا از RNA پروتئین S ویروس کرونا که قبلاً نقش آن توضیح داده شد استفاده شده است.
۲ـ وارد کردن قسمتی از ژنوم ویروس کرونا، مثلاً بخشی که حاوی توالی ژن‌های مربوط به پروتئین S است، به داخل بدن انسان از طریق اضافه کردن آن به ژنوم یک ویروس دیگر که برای ما بیماری‌زا نیست. واکسن شرکت‌هایی مانند آسترازِ نِکا، جانسون و جانسون، انستیتو پاستور فرانسه و گامالیا در روسیه از فناوری واکسنی وکتورال بهره برده‌اند.
واکسن‌های مبتنی بر اسیدهای نوکلیلک (DNA &RNA) چگونه عمل می‌کنند؟
این واکسن‌ها یا مستقیماً حاوی DNA یا RNA هستند و یا کدهای ژنتیکی تولید مولکول‌های پروتئینی مانند پروتئین S ویروس کرونا را به سلول منتقل می‌کنند تا با تولید آن و سپس تحریک سیستم ایمنی بدن علیه بیماری مرگبار کووید ۱۹ مقاومت پیش‌گیرانه ایجاد شود. به همین دلیل است که واکسن‌های تولیدی شرکت‌های مدرنا و فایزر بایونتک بنام mRNA یا پیام‌رسان شناخته می‌شوند.
نکتهٔ شگفت‌انگیز و انقلابی این نوع از واکسن‌ها که احتمالاً به‌زودی تبدیل به فناوری غالب تولید واکسن در سراسر جهان خواهد شد، آن است که برای تولید پروتئین‌های ویروس در بدن ما از انتقال DNA یا RNA موجود در خود ویروس استفاده نمی‌شود بلکه کدهای حاوی توالی ژنتیکی آن‌ها در آزمایشگاه ساخته می‌شود و به‌صورت یک پیام به سلول‌های بدن ما ارسال می‌شود و این پروتئین‌ها توسط سلول‌های بدن تولید می‌شود.
می‌توان برای نزدیک‌تر شدن به ذهن از مثال چاپگرهای سه‌بعدی استفاده کرد که با انتقال کدهای طراحی‌شده در کامپیوتر به چاپگر، به‌جای کاغذ از آن‌ها یک محصول قابل‌استفاده خارج می‌شود.
همه اطلاعات ژنتیکی یا اصطلاحاً ژنوم انسان به‌وسیله DNA روی ۴۶ کروموزم کدبندی شده و در داخل هستهٔ سلول قرار دارد (همانند یک برنامه نرم‌افزاری موجود در یک رایانه). سلول قادر است از طریق بازنویسی این کدهای ژنتیکی به‌صورت RNA پیام‌رسان (شبیه انتقال داده‌ها توسط کامپیوتر) که می‌توانند از غشای هسته بگذرند، خود را به اجزای دیگر سلول مثلاً «ریبوزوم»ها برساند که در مایع درون سلول به‌نام «سیتوپلاسم» غوطه‌ور هستند تا این کدها را به‌صورت تولید پروتئین ترجمه کنند (شبیه به چاپگر سه‌بعدی).
واکسن‌هایی که حاوی پیام RNA (یا همان توالی کدهای ژنتیکی) تولید پروتئین S ویروس کرونا هستند، وقتی که مثلاً به عضله دلتوید (بخش بالایی بازو) تزریق می‌شوند، بلافاصله با عبور از غشای سلول وارد سیتوپلاسم می‌شوند و ریبوزوم را به‌طریقی که قبلاً توضیح داده شد به تولید پروتئین S وامی‌دارند. سپس این پروتئین‌ها از سلول خارج می‌شوند و به‌عنوان آنتی‌ژن سلول‌های سیستم ایمنی بدن را تحریک می‌کنند. سلول‌های B برای خنثی‌کردن‌شان آنتی‌بادی تولید می‌کنند و سپس این آنتی‌بادی‌ها دیگر سلول‌های ایمنی بدن به‌نام T را فعال می‌کنند که از یک طرف سمی تولید می‌کنند که می‌تواند سلول‌های آلوده‌شده به ویروس کرونا را از میان بردارد و از سوی دیگر خاطره این تماس (کدهای تولید آنتی‌بادی و سم) را حفظ کند.
بنابراین به این ترتیب بدن ما یاد می‌گیرد که اگر از این به بعد ویروس کرونا وارد بدن شد، بتواند آن را قبل از ایجاد بیماری خنثی کند و یا در صورت ایجاد بیماری، عوارض و مرگ ناشی از آن را به حداقل برساند. همه این اتفاقات در حالی است که در جریان واکسیناسیون عملاً هیچ بخشی از ویروس کرونای واقعی وارد بدن نشده است.
شبیه‌سازی چگونگی کار واکسن BNT162b2 mRNA Covid-19
سؤال اساسی: آیا واکسن‌های mRNA قادر به تغییرات ژنتیکی در انسان هستند؟
به هیچ وجه. همان‌گونه که قبلاً توضیح داده شد، مسیرِ فرآیند تولید محصول نهایی (حالا این‌جا پروتئینS ویروس کرونا) به‌صورت DNA ==> RNA ==> mRNA ==> خروج از هسته سلول ==> رسیدن به ریبوزوم ==> تولید پروتئین S است. خوشبختانه در بدن گونهٔ انسان آنزیم‌های موجود برای برعکس کردن این فرآیند وجود ندارد. در عین حال واکسن‌های mRNA قادر به ایجاد تغییرات ژنتیکی نیستند چون ژنوم ما به‌صورت DNA و داخل هسته سلول قرار دارد.
بر فرض محال حتی اگر یک هکر تلاش کند جریان اطلاعات را از چاپگر به سمت کامپیوتر برعکس کند، اتفاق خاصی نخواهد افتاد، زیرا اساساً ماهیت کامپیوتر و چاپگر یکی نیست و ده‌ها سیستم دفاعی دیگر در برابر این روند کاملاً غیرعادی به‌صورت فعال وارد عمل خواهند شد.
میزان اثربخشی واکسن‌های mRNA چه‌قدر است؟
دو مطالعه گستردهٔ دو سو کور همراه با پلاسبو (دارونما) که روی حدود ۷۵ هزار نفر در آمریکا و برزیل و چند کشور دیگر انجام شد نشان داد که واکسن‌های فایزر بایونتک و مدرنا از اثربخشی حدود ۹۴ درصدی در پیش‌گیری و یا کاهش عوارض بیماری کووید۱۹ برخوردارند.
نکتهٔ حائز اهمیت این است که این میزان از اثربخشی در هر دو جنس و در گروهای سنی بالای ۱۸ سال و حتی مبتلایان به ریسک فاکتورهایی مانند دیابت، فشار خون، سرطان، بیمارهای قلبی و یا ضعف سیستم ایمنی تفاوت چشمگیری ندارد.
شایع‌ترین عوارض جانبی واکسن‌های پیام‌رسانRNA چیست؟
در آزمایش بالینی، بیشترین عوارض جانبی این واکسن‌ها در ۲۴ ساعت اول تا ۷۲ ساعت بعد از تزریق مشاهده شده که همان واکنش‌های کلاسیک و شایع پس از تزریق واکسن‌هایی با فناوری قدیمی‌تر است، شامل قرمزی محل تزریق، خستگی، سردرد، درد عضلانی، تب و یا لرز که با پاراستامول (یا استامینوفن) برطرف می‌شود.
عوارض جدی و خطرناک در مجموع حدود ۱ درصد در هر دو مطالعهٔ بالینی و عمدتاً بدون ارتباط با واکسن بوده است. البته اختلالاتی مانند ناراحتی شانه به‌دلیل تزریق اشتباه به داخل مفصل، آریتمی به مدت ۸ روز، بزرگی غدد لنفاوی فوقانی (در ۱۹ هزار نفر از دریافت‌کنندگان واکسن) گزارش شده است.
در جریان تحقیقات، هیچ واکنش آلرژیک جدی اتفاق نیفتاده چون اساساً این افراد در مطالعه شرکت نمی‌یافته‌اند. البته از ابتدای شروع واکسیناسیون در دسامبر گذشته در انگلستان، مواردی از آلرژی شدید و فوری پس از تزریق گزارش شده که همهٔ افراد سابقهٔ قبلی آلرژی داشته‌اند. مرکز کنترل بیماری‌های آمریکا (CDC) در ۲۷۲ هزار دوز اولیه تزریق‌شده کلاً شش مورد آلرژی گزارش کرده که همهٔ آن‌ها به درمان هم پاسخ دادهاند.
در کل به‌نظر می‌رسد که اطلاعات جمع‌آوری‌شده قابل اطمینان هستند و در معادلهٔ ریسک-منفعت، به‌صورت واضحی کفهٔ سود به‌نفع واکسینه کردن افرادی است که این واکسن برای آن‌ها قابل توصیه است.
آیا می‌توان واکسن‌های با فناوری‌های جدید را در افرادی که مشکلات سیستم ایمنی دارند، استفاده کرد؟
این واکسن‌ها هم مثل هر واکسن دیگری پس از تزریق باعث افزایش پاسخ ایمنی بدن می‌شوند که به‌صورت افزایش سیتوکائین و اینترفرون‌های پیش‌التهابی است. فرضیه‌هایی مطرح است که تزریق این واکسن‌ها در افرادی که مستعد واکنش بسیار شدید‌تر سیستم ایمنی هستند، مثل کسانی که بیماری‌های اتوایمیون دارند، می‌تواند مضر باشد. تا لحظه انتشار این یاداشت، این ریسک تنها جنبهٔ تئوریک دارد و در تحقیقات بالینی و یا جاهایی که واکسیناسیون را شروع کرده‌‌اند، مشاهده نشده است (در مطالعات فاز ۲ و ۳، داشتن نقص ایمنی مانع از حضور افراد در تحقیق نبوده است).
واکسن‌های وکتورال چگونه عمل می‌کنند؟
این فناوری از حدود سی سال قبل به‌صورت گسترده در درمان سرطان و تولید واکسن علیه بیماری‌های عفونی در خدمت بشر قرار گرفته است. در این روش از یک ویروس که در انسان بیماری‌زا نیست برای تحریک سیستم ایمنی علیه بیماری موردنظر استفاده می‌شود. ویروسی که برای این کار مورد استفاده قرار می‌گیرد (وکتور)، در ژنوم خود قطعه‌‌ای از DNA یا RNA ویروسی را که هدف ما تولید واکسن علیه آن است، درنتیجهٔ مهندسی ژنتیک در آزمایشگاه، با خود به همراه دارد (مثلاً قطعه‌‌ای از ژنوم ویروس کرونا که حاوی توالی کدهای تولید پروتئین S است).
به محض این‌که ویروس تغییریافتهٔ ژنتیکی میزبان خود را آلوده می‌کند، سلول‌های فرد شروع به تولید پروتئین S می‌کنند و سلول‌های حساس به آنتی‌ژن آن‌ها را شناسایی می‌کنند و سلول‌های B و T سیستم ایمنی را فعال می‌کنند و دفاع و خاطره آن در سیستم ایمنی ما نقش می‌بندد.
در این روش معمولاً از آدنو ویروس انسانی یا غیرانسانی بهره گرفته می‌شود. واکسن شرکت‌های آسترازنکا در انگلیس و سینوبیوی چین از آدنو ویروس انسانی و شرکت‌های جانسون و جانسون در آمریکا و گامالیا در روسیه از آدنو ویروس شامپانزه به‌عنوان وکتور استفاده کرده‌‌اند تا قطعه‌‌ای از ژنوم ویروس کرونا را برای تولید پروتئین S وارد بدن کنند و بدین ترتیب به ما در برابر ویروس کرونا ایمنی ببخشند.