بامداد چهارشنبه ۱۸ دی ۹۸، ساعتی پس از حملهٔ موشکی سپاه به پایگاه نظامی آمریکا در عراق، پرواز شمارهٔ ۷۵۲ هواپیمایی اوکراین از مقصد تهران، دقایقی پس از برخاستن، سقوط کرد و همهٔ ۱۷۶ سرنشین آن ازجمله ۱۴۶ ایرانی کشته شدند.
از شامگاه چهارشنبه نخستین احتمالات مبنی بر شلیک موشک پدافندی به هواپیما منتشر شد و رفته‌رفته با اعلام نظر برخی مقاماتِ سایر کشورها این احتمال بیشتر قوت گرفت. در مقابل، مقامات جمهوری اسلامی به مدت سه روزِ تمام به انکار شدید این احتمالات برخاستند و آن را «جنگ روانی و رسانه‌ای دشمن» خواندند تا بامدادِ ۲۱ دی که فرمانده هوافضای سپاه پاسداران مسئولیت شلیک موشک به این هواپیما را بر عهده گرفت.
آن‌چه می‌خوانید مروری است مختصر و به‌تفکیکِ روز بر مهم‌ترین رویدادهای ۷۲ ساعتی که «سانحه سقوط بر اثر نقص فنی» تبدیل شد به «فاجعه ساقط شدن هواپیما با موشک‌های سپاه».
این گاه‌شمار نخستین بار ۲۱ دی ۱۳۹۸ در وب‌سایت رادیو فردا تهیه و منتشر شد و اکنون با بازنگری بازنشر می‌شود.
روز اول: چهارشنبه، ۱۸ دی ۱۳۹۸
- رسانه‌های ایران گزارش دادند که یک فروند هواپیمای مسافربری بویینگ ۷۳۷ متعلق به خطوط هوایی اوکراین پس از پرواز از فرودگاه امام در نزدیکی تهران دچار نقص فنی شد و سقوط کرد.
- سخنگوی فرودگاه امام تهران گفت پرواز در مجموع ۱۶۷ مسافر و ۹ خدمه داشت که ۱۴۶ تن از مسافران ایرانی بودند.
- علی ربیعی، سخنگوی دولت، در پی کشته شدن ۶۰ نفر از اهالی کرمان در خاکسپاری قاسم سلیمانی در این شهر و نیز سانحه هوایی در نزدیکی فرودگاه امام خمینی، پنج‌شنبه ۱۹ دی ماه را عزای عمومی اعلام کرد.
- در پی انتشار عکس‌های خبری از محل سقوط هواپیما، نخستین گمانه‌زنی‌ها در میان برخی کاربران ایرانی و غیرایرانی شبکه‌های مجازی مبنی بر اصابت موشک به هواپیما منتشر شد.
- ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، به خانواده سرنشینان هواپیما تسلیت گفت و افزود دولت او در حال جمع‌آوری اطلاعات و تحقیق در مورد واقعه است. او همچنین خواستار پرهیز از گمانه‌زنی درباره ارتباط سقوط این هواپیما با رویدادهای جاری میان آمریکا و ایران شد.
- شرکت بوئینگ در بیانیه‌ای گفت از رخدادها باخبر است و در حال جمع‌آوری اطلاعات.
- علی خامنه‌ای درباره حمله موشکی سپاه به پایگاه‌های آمریکا در عراق گفت این حمله یک «سیلی» به آمریکایی‌ها بود. پیش از آن، آقای خامنه‌ای در واکنش به کشته شدن قاسم سلیمانی توسط ارتش آمریکا گفته بود که «انتقام سختی» در کار خواهد بود.
- قاسم بی‌نیاز، سخنگوی وزارت راه و شهرسازی ایران، با رد هرگونه شایعهٔ اصابت موشک به هواپیما و سقوط آن بر اثر آتش گرفتن موتور گفت: «در صورتی که این حادثه به دلیل اصابت موشک بود، هواپیما در آسمان منفجر می‌شد.»
- خبرگزاری ایتارتاس اعلام کرد که هواپیمایی اوکراین تمام پروازهای خود به ایران را تا اطلاع ثانوی متوقف کرده است.
- مایک پومپئو، وزیر خارجه آمریکا، به خانواده‌ها و دوستان قربانیان حادثه تسلیت گفت و اعلام کرد آمریکا این موضوع را از نزدیک دنبال می‌کند و آمادهٔ هرگونه کمک به دولت اوکراین است.
- نخستین ویدئوها از سقوط پرواز ۷۵۲ در شبکه‌های مجازی منتشر شد.
- سخنگوی سازمان هواپیمایی کشوری از پیدا شدن جعبه‌های سیاه هواپیما خبر داد: «هر دو جعبه سیاه بوئینگ ۷۳۷ هواپیمایی اوکراین پیدا شده، اما فقط یکی از جعبه‌های سیاه سالم است و جعبهٔ دیگری چند قطعه شده است.»
- علی عابدزاده، رئیس سازمان هواپیمایی کشوری، اعلام کرد: «اطلاعات جعبه سیاه توسط تیم بررسی سانحه سازمان هواپیمایی کشوری پردازش می‌شود و به خارج کشور نمی‌رود.» او همچنین گفت: «خلبان این پرواز هیچ‌گونه اعلام وضعیت اضطراری نداشته، اما به هر حال باید نوار مکاتبات خلبان را در جعبه سیاه بشنویم تا این موضوع به دقت بررسی شود.»
- دولت اوکراین اعلام کرد هیئتی را برای بررسی موضوع به ایران می‌فرستد.
- محمد اسلامی، وزیر راه و شهرسازی، گفت: «شایعاتی مبنی بر تروریستی بودن، انفجار یا تیراندازی به هواپیما به عنوان علت بروز سانحه و سقوط هواپیمای ۷۳۷ اوکراینی درست نیست و نقص فنی دلیل این حادثه بوده است.»
- خبرگزاری رویترز به نقل از منابعی امنیتی در کانادا نوشت که ارزیابی‌های اولیه نهادهای اطلاعاتی و امنیتی غرب این است که هواپیمای مسافربری اوکراینی به خاطر شلیک موشک سرنگون نشده و علت سقوط نقص فنی بوده است.
روز دوم: پنج‌شنبه، ۱۹ دی ۱۳۹۸
- انتشار عکسی از یک قطعه موشک کوتاه‌برد پدافندی (تور ام یک) در منطقه سقوط هواپیما در توئیتر خبرساز شد.
- حسن رضایی‌فر، رئیس کمیسیون بررسی سانحه سازمان هواپیمایی کشوری، گفت در محل سقوط هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ اوکراینی، «هیچ قطعه موشکی» پیدا نشده و عکس منتشرشده «از منبع غیرموثق» بوده و «رسماً این عکس را رد می‌کنیم».
- امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه، حمله موشکی سپاه به پایگاه‌های آمریکا در عراق را آغاز یک عملیات بزرگ برای گرفتن «انتقام سخت خون قاسم سلیمانی» عنوان کرد و گفت «ده‌ها» نیروی آمریکایی در این حملات کشته شدند و افزود: «[آمریکایی‌ها] منتظر سیلی بودند و وقتی این سیلی را خوردند، کمی آرام شدند.»
- «هیئت امنیت ترابری» وابسته به دولت کانادا اعلام کرد بر پایه توافقات بین‌المللی، ایران رهبری تحقیقات در مورد سقوط هواپیمای اوکراینی در اطراف تهران را در دست خواهد داشت و این هیئت کارشناسی را برای بررسی و نظارت بر این تحقیقات برگزیده است.
- جاستین ترودو، نخست‌وزیر کانادا، گفت کشورش «از نزدیک با شرکای بین‌المللی در حال همکاری است تا اطمینان حاصل شود که تحقیقات کامل و دقیقی در مورد واقعه انجام می‌شود».
- علی عابدزاده، رئیس سازمان هواپیمایی کشوری ایران، خبر خودداری از ارسال جعبه سیاه هواپیما به خارج از کشور را تکذیب و آن را ناشی از «برداشت اشتباه خبرنگار» عنوان کرد.
- دولت اوکراین اعلام کرد که بازرسان این کشور قصد دارند گمانه برخورد «موشک روسی» با این هواپیمای مسافربری را نیز راستی‌آزمایی کنند.
- ایران اعلام کرد اطلاع اولیه برای کشورهای اوکراین به عنوان کشور محل ثبت هواپیما، ایالات متحده به عنوان کشور سازنده و سوئد و کانادا به عنوان کشورهای متقاضی که اتباع آنها در این هواپیما بودند، صادر شده است.
- یک تیم اوکراینی برای بررسی علت سقوط هواپیما به تهران وارد شد.
- اولکسی دانیالف، دبیر شورای امنیت ملی اوکراین، گفت: «اوکراین در حال جستجوی دلایل مختلف احتمالی سقوط هواپیمای اوکراینی ازجمله حملهٔ موشکیِ احتمالی، برخورد، انفجار موتور یا تروریسم است.»
- دو مقام آمریکایی گفتند بر اساس اطلاعات ماهواره‌ای، هواپیمای اوکراینی «به احتمال زیاد» توسط ایران و به صورت «تصادفی»، پس از حمله موشکی سپاه پاسداران به اهداف آمریکایی در عراق، ساقط شده است.
- دونالد ترامپ، رئيس‌جمهور آمریکا، گفت که «سقوط هواپیمای اوکراینی مشکوک است و ممکن است توسط کسی به اشتباه ساقط شده باشد».
- نشریه نیوزویک به نقل از دو مقام آمریکایی و یک مقام امنیتی عراق اعلام کرد که سیستم پدافند هوایی ایران احتمالاً پس از حمله موشکی سپاه فعال شده تا از آمادگی کافی برای واکنش احتمالی آمریکا به حمله موشکی برخوردار باشند.
- روزنامه گاردین به نقل از منابع بریتانیایی به نقل از شرکت آی‌اچ‌اس مارکید در لندن نوشت که هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ اوکراینی احتمالاً به اشتباه توسط موشک سام - ۱۵ ساقط شده است.
- ابوالفضل شکارچی، سخنگوی نیروهای مسلح ایران، ادعای اصابت موشک به هواپیما را «دروغ محض و مضحک» خواند و گفت: «هیچ کارشناس نظامی و سیاسی این موضوع را تأیید نمی‌کند.»
- حسن رضایی‌فر، رئیس کمیسیون بررسی سانحه سازمان هواپیمایی کشوری که پیشتر پیدا شدن قطعه موشکی را تکذیب کرده بود، گفت: «از آمریکا به عنوان کشور طراح بوئینگ بابت حضور در کمیسیون بررسی سانحه دعوت کرده‌ایم».
- حسن رضایی‌فر همچنین گفت که رسانه‌های خارجی می‌خواهند علیه ایران «هجمه ایجاد کنند» و «حاضریم در حضور همه رسانه‌های عمومی مدارک و مستدات خود را برای رد این ادعا و شایعات اعلام کنیم.»
- علی عابدزاده، رئيس سازمان هواپیمایی کشوری ایران، گفت: «همزمان با این هواپیما چندین پرواز داخلی و خارجی در فضای ایران و در همین ارتفاع هشت هزار پایی در حال پرواز بودند و موضوع برخورد موشک به این هواپیما به هیچ وجه نمی‌تواند صحت داشته باشد.»
- رئيس سازمان هواپیمایی کشوری همچنین گفت چون در ماه‌های گذشته دو فروند دیگر هواپیمای بوئینگ سقوط کرده، آمریکا ادعای حمله موشکی به هواپیما را مطرح کرده است تا از سقوط سهام بوئینگ جلوگیری کند.
- دبیر شورای امنیت و دفاع ملی اوکراین اعلام کرد پس از مشاهده مطالب منتشرشده در شبکه‌های اجتماعی فارسی‌زبان آنها تصمیم گرفتند بررسی‌های دقیق‌تری درباره این موضوع انجام دهند و این کشور هفت گزینهٔ احتمالی در مورد سقوط هواپیما را بررسی می‌کند.
- ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، از بوریس جانسون، نخست‌وزیر بریتانیا، خواست به تحقیقات درباره سقوط هواپیمای اوکراینی در تهران بپیوندد. آقای جانسون در جواب گفت: «باید بهترین کارشناسان بریتانیایی جذب این تحقیقات شوند و همه جوانب این فاجعه بررسی شود.»
- جاستین ترودو، نخست‌وزیر کانادا، اعلام کرد «اطلاعاتی از منابع متعدد داریم، از کشورهای مختلف و سازمان اطلاعاتی خودمان، که این هواپیما بر اثر شلیک یک موشک زمین به هوای ایرانی سقوط کرده است».
- آقای ترودو همچنین از گفت‌وگو با وزیر امور خارجه ایران خبر داد و گفت: «یک دیپلمات کانادایی در مسیر رفتن به ترکیه است و مقام‌های ایرانی قول داده‌اند که به او روادید بدهند تا مسائل را از نزدیک بررسی کند.»
- علی ربیعی، سخنگوی دولت ایران، گفت آمریکا به جای «دروغ‌پردازی و شکل دادن به یک عملیات روانی» به نتایج بررسی کمیته‌های مرتبط با این حادثه دقت کند. او همچنین با بیان این‌که «هیچ‌کس مسئولیت این دروغ بزرگ را بر عهده نخواهد گرفت»، از شرکت بوئینگ خواست نماینده خود را برای مشارکت در فرایند بررسی جعبه سیاه اعزام کند.
- علیرضا معزی، معاون ارتباطات و اطلاع‌رسانی دفتر رئیس‌جمهور ایران، از گفت‌وگوی تلفنی رؤسای جمهور ایران و اوکراین و توافق برای تشکیل یک «هیئت کارشناسی مشترک» خبر داد.
- حسام‌الدین آشنا، مشاور رسانه‌ای رئیس‌جمهور ایران، «کارگزاران ایرانی‌تبار رسانه‌های فارسی‌زبان» را تهدید کرد که «از مشارکت در جنگ روانی مربوط به هواپیمای اوکراینی و همکاری با ایران‌ستیزان» خودداری کنند.
- یک مقام سازمان هواپیمایی کشوری خبر داد که از اداره ملی ایمنی ترابری آمریکا نیز در کنار دیگر کشورها همچون کانادا و اوکراین برای بررسی شواهد و مدارک دعوت شده است.
- اداره ملی ایمنی ترابری آمریکا اعلام کرد که به تحقیقات سقوط هواپیمای مسافربری در ایران می‌پیوندد.
- حامد اسماعیلیون که دختر و همسرش در سقوط هواپیما کشته شدند، قصد داشت با هواپیمایی لوفت‌هانزا از مسیر آلمان راهی ایران شود ولی پرواز او به «دلایل احتیاطی» به فرانکفورت بازگشت.
روز سوم: جمعه، ۲۰ دی ۱۳۹۸
- عباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، اخبار مربوط به سقوط هواپیما را «فضاسازی مشکوک» خواند و گفت «از نخست‌وزیر کانادا و هر دولتی که اطلاعاتی در این خصوص دارد» می‌خواهیم که اطلاعات را در اختیار ایران قرار دهد.
- حسن رضایی‌فر، مدیرکل بررسی سوانح سازمان هواپیمایی کشوری ایران، گفت قرار است تیم اوکراین با یک «نرم‌افزار خاص» جعبه سیاه را بررسی کند تا «رویکرد ما مشخص شود».
- رئیس سازمان هواپیمایی کشوری ایران با بیان این‌که چون جعبه سیاه آسیب دیده «باید از روش‌های ویژه‌ای استفاده کنیم»، پیش‌بینی کرد که در مدت زمانی یک تا دو ماهه اطلاعات جعبه سیاه بازخوانی خواهد شد.
- آژانس امنیت هوایی فرانسه برای تحقیق درباره سقوط هواپیمای اوکراینی نماینده تعیین کرد، اما اعلام کرد که ایران پس از اطلاع از تعیین نماینده، درخواست کمک دیگری نکرده است.
- وادیم پریستایکو، وزیر خارجه اوکراین، گفت ایران به بازرسان این کشور اجازه بازرسی قطعات هواپیما را داده و دلیلی که نشان دهد ایران از همکاری درباره سقوط این هواپیما طفره می‌رود، وجود ندارد.
- آقای پریستایکو همچنین با اعلام این‌که دولت اوکراین در نظر دارد یک ائتلاف بین‌المللی برای بررسی علت سقوط هواپیما تشکیل دهد، گفت اگر اوکراین به این نتیجه برسد که هواپیما با موشک سقوط کرده، خواهان غرامت از ایران و مجازات عاملان آن خواهد شد.
- کریستو گروزف، خبرنگار تحقیقی در سازمان بلینگ‌کت که تحقیقاتی را درباره حادثه سقوط هواپیمایی اوکراین انجام داده، اعلام کرد رفتار ایران در این ماجرا «غیرمسئولانه» است و شواهدی دارند از این‌که مسئولان ایرانی «همه چیز را با بولدوزر به یک تل تبدیل کردند».
روز چهارم: شنبه، ۲۱ دی ۱۳۹۸
- ستاد کل نیروهای مسلح ایران اعلام کرد که هواپیمای اوکراینی پرواز ۷۵۲ «بر اثر بروز خطای انسانی» مورد اصابت موشک قرار گرفته است. امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده هوافضای سپاه پاسداران، نیز «تمام مسئولیت» را پذیرفت و گفت در همان شبِ حمله موشکی سپاه به پایگاه‌های آمریکا در عراق، از موضوع پرواز ۷۵۲ مطلع شده بوده است.
یک سال پس از فاجعه
کشورهای درگیر در سرنگونی هواپیمای اوکراینی همچنان خواستار شفاف‌سازی ایران درباره نحوه سقوط این پرواز توسط موشک‌های سپاه پاسداران و محاکمه عاملان آن هستند. سپاه پاسداران در سالگرد فاجعه با انتشار بیانیه‌ای مدعی شده «ماجراجویی‌های تروریستی آمریکا این اتفاق تلخ را رقم زد». خانواده‌های جان‌باختگان می‌گویند حکومت ایران در یک سال گذشته کوشیده است حتی یادبود ۱۷۶ قربانی هواپیمای اوکراینی را هم «غصب» کند. عاملان و آمران شلیک به هواپیما هنوز حتی معرفی هم نشده‌اند و شماری از کسانی که مراسم یادبود برای قربانیان این فاجعه برگزار کردند، دادگاهی و به زندان محکوم شدند.