نخستین دوره نمایشگاه مجازی کتاب تهران که با تبلیغات و «حاشیه‌های» فراوان شروع شد، در آغاز راه با مشکل گستردهٔ «در دسترس نیست» همراه شد.
شمار بسیاری از کاربران در شبکه‌های اجتماعی و نیز رسانه‌های ایران در روزهای یکم و دوم بهمن، دو روز نخست نمایشگاه، از «مشکلات فنی» وب‌سایت نمایشگاه مجازی کتاب تهران خبر دادند که در واقع تنها راه بازدید و خرید از نمایشگاه است و حتی آن را نوعی «آبروریزی» توصیف کردند.
در واکنش به این شکایت‌ها، مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران که از زیرمجموعه‌های وزارت ارشاد و متصدی برگزاری این نمایشگاه مجازی است، روز پنج‌شنبه دوم بهمن «ضمن عذرخواهی» اعلام کرد که بخش فروش نمایشگاه مجازی «در حال ارتقای فنی است و تا ساعاتی دیگر در دسترس قرار خواهد گرفت».
یک روز قبل از آن نیز، روابط عمومی خانه کتاب و ادبیات ایران با انتشار اطلاعیه‌ای از بازدیدکنندگان و خریداران خواسته بود «با توجه به موج استقبال گسترده»، مراجعه به سایت را «به روزهای آینده و ساعت‌های مختلف» موکول کنند.
سایت اینترنتی این نمایشگاه که از روز چهارشنبه اول بهمن آغاز به کار کرده و فعالیت آن تا ششم بهمن ادامه دارد، قرار بود «به صورت ۲۴ ساعته» کتاب‌های ناشران داخلی را با تخفیف ۲۰درصدی و کتاب‌های ناشران خارجی را با تخفیف ۵۰درصدی ارائه دهد و ارسال پستی کتاب‌ها نیز رایگان باشد.
انتقادها از نمایشگاه مجازی کتاب تهران
آن طور که رسانه‌های ایران اعلام کرده‌اند، اکنون در نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، هزار و ۷۳۲ ناشر داخلی ثبت‌نام کردند و حدود صدهزار عنوان کتاب در سایت این نمایشگاه عرضه شده است.
همچنین بر اساس آمار رسمی، ۱۸۰ ناشر خارجی با ۲۰ هزار عنوان کتاب، ۱۴۲ نهاد فرهنگی و آژانس ادبی در بخش «رایت‌سنتر» نیز در این نمایشگاه حضور دارند و ۱۴۵ نشست رونمایی کتاب، ۲۰ نشست بین‌المللی و ۲۵ نشست داخلی با حضور ۱۸۰ سخنران داخلی و خارجی برگزار خواهد شد.
اما آن روی دیگر این آمارها و برنامه‌های دولتی، یعنی شیوه عملی برگزاری این نمایشگاه، از همان روز اول و تقریباً در همه ابعاد نمایشگاه، انتقادهایی را برانگیخته است.
خبرگزاری ایسنا روز چهارشنبه در گزارشی درباره سایت نمایشگاه مجازی کتاب تهران از «کمبود سرعتی که گاه کسل‌کننده می‌شود» انتقاد کرد و نوشت: «در خبرهای مربوط به نمایشگاه مجازی کتاب گفته می‌شد که دیگر خبری از بسیاری از دغدغه‌های نمایشگاه فیزیکی از جمله تجمع، شلوغی و... و در یک کلام ترافیک نیست، اما در فضای مجازی این رویداد نیز انگار باز هم پای ترافیک در میان است که شما را با تأخیر به صفحه‌های این رویداد می‌برد؛ ترافیک اینترنت!»
مشکل در جست‌وجوی نام ناشر مورد نظر در فهرست ناشران، ایراد در «نشست‌های فرهنگی»، «رادیو نمایشگاه» و بخش خرید کتاب، از دیگر انتقادهایی است که درباره سایت نمایشگاه مجازی کتاب تهران مطرح شده است.
همچنین انتقادهایی درباره پست کتاب در این نمایشگاه مطرح شده است. در حالی که سایت نمایشگاه مجازی کتاب تهران در همه جا قابل دسترس است، اما فقط از داخل ایران امکان خرید کتاب وجود دارد. ایسنا نوشت: «این در حالی است که این روزها حتی بسیاری از کتابفروشی‌های سراسر دنیا هم سفارش‌های خارجی می‌پذیرند و آن‌ها را به نقاط مختلف جهان ارسال می‌کنند.»
مشکلات صنعت نشر الکترونیک در ایران
برگزاری نمایشگاه مجازی تهران پس از لغو نمایشگاه کتاب تهران در اردیبهشت گذشته به دلیل شیوع ویروس کرونا در ایران است. همچنین شیوع این ویروس موجب شده که دوره بعدی نمایشگاه کتاب تهران در اردیبهشت آینده نیز لغو شود.
به نظر می‌رسد وزارت ارشاد با توجه به خسارت مالی ناشران در دوران شیوع ویروس کرونا تلاش کرده با برگزاری چنین نمایشگاهی، مقداری از این خسارات را جبران کند.
به‌گفته عباس صالحی، وزیر ارشاد، حدود هفتاد درصد ناشران ایرانی اعلام کرده‌اند که صنعت نشر حداقل ۴۰ درصد در یک سال اخیر خسارت دیده است.
پیشتر نیز با لغو نمایشگاه کتاب در اردیبهشت گذشته، طرح برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب مطرح شده بود اما تقریباً همه ناشران ایرانی از این‌که نمی‌دانستند قرار است چگونه نمایشگاه مجازی کتاب برگزار شود، انتقاد می‌کردند.
در کنار موافقان برگزاری چنین نمایشگاهی، برخی به طور جدی مخالف برگزاری آن بودند. برای نمونه، هومان حسن‌پور، رئیس اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان تهران، در تابستان گذشته اعلام کرد که نمایشگاه مجازی کتاب عملاً محدود کردن ناشران است.
او گفت: «اگر توانستند المپیک را اینترنتی برگزار کنند، می‌توانند نمایشگاه کتاب را هم به طور عادلانه اینترنتی برگزار کنند.»
در دوران کرونا به طور واضح مشخص شد که صنعت نشر ایران در زمینه نشر الکترونیک و فروش اینترنتی کتاب با مشکلات جدی مواجه است.
شاید برای بسیاری از ناشران ایرانی، حل شدن مشکلات کلی صنعت نشر الکترونیک و کمک دولت به زیرساخت‌های توزیع اینترنتی کتاب، به‌مراتب راه‌گشاتر از برگزاری نمایشگاه‌های فصلی باشد.
خبرگزاری مهر نیز در گزارشی نوشت: «این انتقاد به مسئولان برگزاری نمایشگاه وارد است که با وجود فراهم نبودن زیرساخت‌های لازم چرا با این شتاب به دنبال برگزاری چنین رویدادی بودند و در ازای این کار می‌توانستند با استفاده از پلتفرم‌هایی که از پیش وجود داشت حمایت و یارانه را به خرید از این فروشگاه‌های اینترنتی کتاب اختصاص دهند.»
همچنین صرف‌نظر از این موانع اصلی و کلی، ناتوانی دولت ایران در راه‌اندازی شبکه‌های مجازی در یک سال اخیر نیز مشهود بوده است.
برگزاری ناموفق نمایشگاه مجازی کتاب تهران در ادامه ناکامی‌ها و چالش‌های بزرگی چون شبکه آموزش مجازی وزارت آموزش و پرورش ایران است که در مدت یک سال اخیر گزارش‌های بسیاری درباره آن منتشر شده است.
تقلید بی‌نتیجه از دیگر نمایشگاه‌ها
ایرنا، خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی، نوشته که ایده برگزاری چنین نمایشگاهی بر اساس «تجربیات حضور در نمایشگاه‌های مجازی برگزار شده توسط دیگر کشورها نظیر نمایشگاه بزرگ کتاب فرانفکورت که مجازی برگزار شد»، بوده است.
اما اساساً قیاس صنعت نشر ایران از جمله نمایشگاه‌های کتاب این کشور با صنعت نشر جهان و نمایشگاه‌های بین‌المللی دیگر کشورها مقایسه‌ای نادرست است.
جمهوری اسلامی در سال‌های گذشته نیز به طور تقریبا دائمی در بسیاری از نمایشگاه‌های مهم جهان، از فرانکفورت و پاریس گرفته تا نمایشگاه‌های چین، حضور داشته است، اما این تجربه حضور در نمایشگاه‌های بزرگ تاکنون منجر به ارتقای کیفی نمایشگاه تهران نشده است.
نمایشگاه کتاب تهران که تا پیش از شیوع کرونا به‌طور سالانه برگزار می‌شد، به‌عقیده تقریباً همه کارشناسان کتاب، یک «فروشگاه کتاب بزرگ داخلی» است.
موانعی که بر سر راه برگزاری یک نمایشگاه کتاب واقعی در ایران وجود دارد، تقریباً همان موانعی است که بر سر راه صنعت نشر این کشور است: سانسور و نپذیرفتن کپی‌رایت.
پوستری که در پیشانی وب‌سایت نمایشگاه دیده می‌شود
در صفحه اصلی سایت این نمایشگاه، عکسی از علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران به چشم می‌خورد که در مقابل کتاب‌هایی درباره روح‌الله خمینی ایستاده است. جمله‌ای از خامنه‌ای نیز نقل شده که بهترین کتاب را کتابی معرفی می‌کند که «انسان را به سمت خداوند و ارزش‌های والا و انقلابی» برساند.
جدا از ناتوانی‌های مدیریتی و فنی، همین جمله و تصویر اولیه نشان‌دهندهٔ فضا و معیارهای کلی و محدودکننده حاکم بر نشر ایران است.