سی و نهمین دوره جشنواره فیلم فجر از روز یکشنبه در میانه همه تردیدها و هشدارها نسبت به برگزاری آن در دوره همه‌گیری ویروس کرونا آغاز شد. رویدادی که در سال‌های اخیر با اتفاقات حاشیه‌ای پیرامونش تبدیل به یکی از مناقشه‌برانگیزترین تحولاتی حوزه فرهنگ و هنر ایران شده است.
امسال اصرار مدیران فرهنگی و هنری دولت حسن روحانی در برگزاری جشنواره فجر باوجود همه‌گیری ویروس کرونا خبرساز بود. این اصرار که با توجیهاتی چون «لزوم تزریق امید به جامعه» و «زنده نشان دادن سینمای ایران» انجام شد، در همان روز اول با انتشار فیلم‌ها و تصاویری از عدم رعایت الزام‌های بهداشتی به چالش کشیده شد و هشدار مسئولان وزارت بهداشت در احتمال تعطیلی جشنواره را به دنبال داشت.
این هشدارها باعث سخت‌گیری و رعایت بیشتر توصیه‌های بهداشتی شد اما بیش از هرچیز نمایشگر بی‌توجه مداوم مسئولان فرهنگی حکومت به نظرات منتقدان بود.
اصرار و پافشاری به برگزاری جشنواره فیلم فجر البته بی‌ارتباط با اتفاقات دوره گذشته این رویداد نبود. دوره‌ای که زیر سایه تحریم و انصراف برخی سینماگران در اعتراض به سرنگونی هواپیمای اوکراینی قرار گرفت و فضای امنیتی را برای این رویداد فرهنگی ایجاد کرد.
با آن اتفاقات لغو رویدادی چون جشنواره فجر از منظر الزامات حکومت داری مرسوم در جمهوری اسلامی ایران قابل پذیرش نبود.
Your browser doesn’t support HTML5
صحنه: همه حاشیه‌های فجر سی و نهم
از سوی دیگر تمایل برخی سینماگرانی که در طول یک سال گذشته به هر شکلی مشارکتی در تولید فیلم تازه‌ای داشتند، برای برگزاری جشنواره مشهود بود. این تمایل بویژه در اتفاقات روز اول به شکل تأمل‌برانگیزی خود را نشان داد. جایی که گروه پرشماری از عوامل فیلم «بی همه چیز» ساخته محسن قرائی در برنامه کاملاً غیرضروری چون فوتوکال (عکس گرفتن دسته جمعی عوامل) با حضور فرد مشهور اما کاملاً غیرمرتبطی با فیلم (عادل فردوسی‌پور) شرکت کردند تا بیش از هر چیز نوعی تلاش برای جلب توجه و خبرسازی نمایش داده شود.
جدا از تمام موارد مناقشه‌برانگیز مرتبط با اصل برگزاری جشنواره فیلم فجر، شیوه انتخاب فیلم‌های این دوره نیز به شدت بحث‌انگیز بوده است. امسال مسئولان جشنواره با حذف هیئت انتخاب، کار انتخاب فیلم‌ها را به گروه داوری معرفی شده سپردند.
نتیجه این تصمیم عجیب اعلام نام ۱۶ فیلم به عنوان آثاری بود که گفته شد عواملش در یکی از بخش‌های مختلف داوری نامزد هستند. این شیوه کم‌سابقه در انتخاب فیلم‌های یک جشنواره، سرآغاز مباحث مختلفی شد که در آن حضور پررنگ سانسور و توقیف هم به چشم می‌خورد.
گروهی با اشاره به توقیف فیلم «قاتل و وحشی» از شدت گرفتن دامنه سانسور و سخت‌گیری‌های نظارتی در این دوره صحبت کردند. همزمان برخی خبرهای غیررسمی نیز از لزوم اعمال تغییراتی در برخی فیلم‌های پذیرفته شده منتشر و گروهی از عوامل برخی فیلم‌های راه نیافته به جشنواره، مشکلات نظارتی و مخالفت با مضمون فیلم‌هایشان را از دلایل حذف آثارشان اعلام کردند.
این اظهارات درکنار انتشار صحبت‌های تعدادی از مقام‌های مسئول نظارتی از وجود مشکل «شرعی» برای فیلم «قاتل و وحشی» (حضور بازیگر زن با سر تراشیده در فیلم) باعث شد تا با اشاره به موارد مشابه قبلی در برخی فیلم‌های گذشته، سخت‌گیری‌های نظارتی بیشتر به چشم آید.
توقیف و سانسور البته در تمام دوره‌های جشنواره فیلم فجر وجود داشته و در دوره‌های مختلف این رویداد موارد مختلفی از سانسور فیلم‌ها یا حتی عدم نمایش آنها ثبت شده است. «باشو، غریبه کوچک» در دوره چهارم، «بانو» در دوره دهم، «آدم برفی» و «دیدار» در دوره سیزدهم و «به رنگ ارغوان» در دوره بیست و سوم از معروف‌ترین فیلم‌های حذف شده دوران قبلی جشنواره فجر هستند.
فیلم‌های مختلفی هم بودند که پس از نمایش در این رویداد اجازه اکران عمومی پیدا نکردند. «خط قرمز»، «مرگ یزدگرد»، «شب‌های زاینده‌رود»، «نوبت عاشقی»، «باد ما را خواهد برد»، «آفساید»، «سنتوری»، «خیابان‌‌های آرام»، «گزارش یک جشن» و «شیفتگی» از نمونه‌های این موارد هستند.
فیلم‌های به کلی توقیف شده از همان فردای بعد انقلاب تاکنون هم فهرست پرشماری است: «چریکه تارا»، «دایره»، «ده»، «طلای سرخ»، «نیوه مانگ»، «کسی از گربه‌های ایرانی خبر نداره»، «به امید دیدار»، «دست‌نوشته‌ها نمی‌سوزند»، «کاناپه»، «ارادتمند نازنین، بهاره، تینا»، «تاکسی»، «لرد» و «شیطان وجود ندارد» از نمونه‌ای ترین آثار این فهرست هستند.
نتیجه سانسورها و نظارت در دوره اخیر جشنواره فجر در فیلم‌های پذیرفته شده این دوره البته مشهود است. ترکیب به شدت قابل تأملی از فیلمسازانی که عمده آنها فعالیت خود را در ۱۰ سال اخیر آغاز کردند و قدیمی‌ترین کارگردان فهرست نخستین فیلمش را سال ۱۳۸۶ ساخته است. عدم حضور فیلمسازانی از نسل‌های مختلف بعد از انقلاب آشکارترین نمود مناسبات سال‌های اخیر است.
حاصل آخرین جشنواره فیلم فجری که در دولت حسن روحانی برگزار می‌شود، بیش از هر چیز نمایشگر حاصل دورانی است که در آن سینما بیش از گذشته بازیگر و نمایشگر خواسته‌ها و تمایلات متناقض حکومت و جامعه‌ای متفرق است.