مذاکرات میان مسکو و کی‌یف با هدف پایان دادن به جنگ اوکراین گرچه هنوز به نتیجه ملموسی نرسیده، اما یک موضوع را بیش از پیش برجسته کرده است: اینکه در این میان، انگیزه‌ها و چالش‌های ترکیه به عنوان میانجی این مذاکرات چیست و در ذهن رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور این کشور، درباره جنگ اوکراین چه می‌گذرد؟
مذاکرات صلح اوکراین تاکنون دو بار در خاک ترکیه، یک بار در آنتالیا و بار دیگر در استانبول، به صورت حضوری برگزار شده و اردوغان روز سه‌شنبه ۲۹ مارس شخصاً خودش در محل مذاکرات میان دو هیئت روس و اوکراینی حاضر شد و پیش از آغاز گفت‌وگوهای این دو هیئت، سخنرانی کرد.
در حالی که اکثریت کشورهای جهان تهاجم روسیه به اوکراین را محکوم کرده‌اند و فقط اقلیتی از کشورها پس از آغاز این تهاجم، روابط خود با مسکو را همچنان حفظ کرده‌اند، اردوغان در سخنرانی خود گفت هم روسیه و هم اوکراین «نگرانی‌های مشروع» دارند.
با اینکه ترکیه یکی از اعضای ناتوست و اختلافاتی را نیز با روسیه در جنگ سوریه داشته، اما اردوغان از همان ابتدای جنگ اوکراین، تماس خود با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه حفظ کرده و بارها با او تلفنی صحبت کرده است.
حضور اردوغان در نشست رو در روی مذاکره‌کنندگان روسیه و اوکراین در استانبول در نهم فروردین ماه
همچنین اردوغان در این مدت بیش از یک ماه که از آغاز جنگ اوکراین می‌گذرد، با رؤسای جمهور دیگر کشورها از جمله آمریکا، فرانسه، آلمان، اسرائیل و یونان درباره تهاجم روسیه به اوکراین، حضوری یا تلفنی گفت‌وگو کرده است.
این تلاش‌های اردوغان در حالی است که ترکیه از طریق دریای سیاه هم با روسیه و هم با اوکراین همسایه است. همچنین ترکیه هم با تهاجم روسیه به اوکراین مخالفت کرده و هم با تحریم‌های بین‌المللی علیه مسکو.
از یک سو، امینه اردوغان همسر اردوغان به اولنا زلنسکی همسر رئیس‌جمهور اوکراین پیام دوستانه می‌فرستد، از سوی دیگر اردوغان در برابر بمباران یک مسجد در ماریوپل که بسیاری از شهروندان ترکیه نیز به آن پناه برده بودند، سکوت می‌کند.
اردوغان و پوتین در دیداری در سوچی در سپتامبر ۲۰۱۸
برای فهم این موضع میانه‌ای که ترکیه در قبال جنگ اوکراین اتخاذ کرده و به ویژه حفظ روابطش با مسکو در دوران اخیر، باید پیشینه روابط آنکارا با مسکو و نیز روابط ترک‌ها با اوکراینی‌ها را بررسی کرد.
یکی از دلایلی که آنکارا را به مخالفت با تحریم‌های غرب علیه مسکو کشاند، این است که ترکیه از نظر صنعت گردشگری، گاز و گندم، تا حدود زیادی به روسیه وابسته است.
بیشتر در این باره: رومن آبراموویچ؛ بازی خطرناک یک الیگارشتا همین اواخر، صرف‌نظر از حضور کشتی‌های جنگی روسیه در سواحل ترکیه در دریای مدیترانه و دریای سیاه، هتل‌های ساحلی ترکیه نیز مملو از گردشگران روس بوده است.
به همین دلیل، تحریم‌ها علیه روسیه به اندازه تهاجم روسیه علیه اوکراین، برای ترکیه تهدیدآمیز است.
اردوغان در همان روزهای آغاز جنگ گفت «نه کی‌یف و نه مسکو» را رها نمی‌کند و «در مقابل منافع ترکیه تسلیم» نمی‌شود.
او حتی پیش از آغاز تهاجم روسیه، به اوکراین رفت و در همان سفر نیز پیشنهاد میانجی‌گری ترکیه میان مسکو و کی‌یف را مطرح کرد.
صرف‌نظر از همکاری‌های نظامی میان ترکیه و اوکراین که نماد آن، فروش پهپادهای ترکیه به اوکراین است، دو کشور پیش از آغاز تهاجم روسیه، امید زیادی برای گسترش همکاری‌های تجاری داشتند.
ترکیه و اوکراین در جریان سفر اردوغان به کی‌یف چندین توافق‌نامه از جمله توافق‌نامه تجارت آزاد امضا کردند و قصد داشتند میزان مبادلات تجاری دو طرف را ظرف پنج سال از ۷ میلیارد دلار به ۱۰ میلیارد دلار در سال افزایش دهند.
اردوغان از همان زمان تاکنون، بارها خواستار دیدار حضوری و دوجانبه پوتین و زلنسکی شده که تاکنون این پیشنهاد از سوی رئیس‌جمهوری روسیه رد شده است.
اوزگور اونلوهیسارچیکلی از «صندوق آلمانی مارشال» درباره این تلاش‌های اردوغان به خبرگزاری فرانسه گفته است: «در واقع، ترکیه در کنار اوکراین است و به تدریج از روسیه دور می‌شود.»
اما او همچنین به درگیری‌های حل‌نشده بین ترکیه و روسیه و همچنین «نقاط آسیب‌پذیری» در سوریه یا لیبی اشاره کرده که مسکو می‌تواند از آنها علیه آنکارا استفاده کند. به همین دلیل است که به عقیده این تحلیلگر، اردوغان در برابر پوتین «با احتیاط رفتار می‌کند تا متحمل خشم‌تلافی‌جویانه» رئیس‌جمهور روسیه نشود.
حفظ روابط ترکیه با روسیه برای اردوغان به این دلیل اهمیت دارد که او طی سال‌های اخیر، بنا بر اظهارات خودش، دچار یک سری ناامیدی‌ها نسبت به غرب شده است.
همین ناامیدی‌ها و حتی در مواردی «تنش» با غرب بوده که او را، با وجود عضویت ترکیه در ناتو، تا حدودی به روسیه مایل کرده است.
پوتین و اردوغان در مراسم راه‌اندازی خط لوله ترک‌استریم در ژانویه ۲۰۲۰
اردوغان از گرمی نسبی روابط ترکیه با روسیه توانست بحران به وجود آمده پس از سرنگونی جنگنده روسی از سوی نیروهای ترکیه در سال ۲۰۱۵ را حل کند. همچنین درباره وضعیت شمال سوریه با پوتین به تفاهم برسد.
از سوی دیگر، اقتصاد بحرانی ترکیه -در شرایطی که بر اساس گزارش‌ها، ترکیه در یک سال گذشته تقریباً با تورمی ۵۵ درصدی مواجه بوده- به اردوغان اجازه قدرت‌نمایی در برابر روسیه را نمی‌دهد.
ضمن آنکه ترکیه هرچند اخیراً برای تأمین گاز با تأمین‌کنندگان دیگر نظیر اقلیم کردستان عراق وارد مذاکره شده، اما روز به روز بیشتر به واردات گاز از روسیه وابسته شده، به طوری که ۴۴ درصد واردات گاز به ترکیه در سال گذشته میلادی، از روسیه صورت گرفت.
همچنین در سال گذشته، یک پنجم گردشگران خارجی در ترکیه، معادل ۴.۷ میلیون نفر، گردشگران روس بودند.
الیزابت اونینا، پژوهشگر در مؤسسه علوم اجتماعی آمستردام، موضع ترکیه در جنگ اوکراین را چنین خلاصه کرده است: «حمایت محتاطانه از اوکراین، در حالی که تلاش می‌کند هرگونه تهدید بالقوه برای امنیت، منافع ژئواستراتژیک و اقتصادی خود را به حداقل برساند.»
او به خبرگزاری فرانسه گفت این حمایت ضمنی ترکیه از اوکراین در حالی است که آنکارا علناً ابراز «بی‌طرفی» می‌کند.
صرف‌نظر از مخالفت با تحریم‌های غرب علیه روسیه، ترکیه «بی‌طرفی» خود در جنگ اوکراین را با دادن رأی ممتنع در جریان رأی‌گیری برای تعلیق عضویت روسیه در شورای اروپا اعلام کرد.
دیدار اردوغان از کی‌یف تنها سه هفته پیش از آغاز تهاجم روسیه به اوکراین
همچنین اردوغان برای اعلام این «بی‌طرفی» در همان اوایل تهاجم روسیه به اوکراین، از یک طرف با درخواست اوکراین برای مسدود کردن دارایی‌های روسیه در ترکیه مخالفت کرد و از سوی دیگر گفت که ترکیه به پیمان مونترو پایبند است و از اختیاراتی که این پیمان به ترکیه داده، برای «جلوگیری از تشدید بحران اوکراین» استفاده خواهد کرد.
پیمان مونترو که در سال ۱۹۳۶ امضا شد و به ترکیه اجازه می‌دهد بر تردد دریایی در تنگه‌های بسفر و داردانل کنترل داشته باشد، از این نظر در جنگ اوکراین اهمیت دارد که کشتی‌های جنگی روسیه از این دو تنگه عبور و مرور دارند.
برخی تحلیلگران در داخل ترکیه از این سیاست اردوغان استقبال کرده و گفته‌اند که چنین موضع‌گیری به ویژه درباره پیمان مونترو، «بدون تحریم روسیه»، «قاطعیت» ترکیه را در پایبندی به تعهداتش نشان می‌دهد.
اما اینکه چه قدر ترکیه مصمم است راه را بر فعالیت‌های نظامی روسیه در خاک خود مسدود کند، محل تردید است.
مولود چاووش اوغلوو وزیر خارجه ترکیه پیشتر گفته که این کشور سه روز پس از تهاجم روسیه به اوکراین، از دسترسی روسیه به سه ساختمان نظامی خود در دریای سیاه که ثبت نشده بودند، جلوگیری کرد.
اما گزارش‌ها حاکی است که بسیاری از قایق‌های نظامی روسیه به این مکان‌ها قبلاً بازگشته و مستقر شده بودند.
تظاهرات ضد جنگ در اوکراین در استانبول در ۲۸ فوریه، سه روز بعد از آغاز تهاجم روسیه به اوکراین
آنتونی سكينر، یک کارشناس مسائل ترکیه معتقد است: «این واقعیت که ترکیه حریم هوایی خود را به روی هواپیماهای روسیه نبسته یا تحریم هایی را علیه مسکو اعمال نکرده، ثابت می‌کند که آنکارا شدیداً در پی آن است تا از یک گسست پرهزینه [با روسیه] جلوگیری کند».
با این حال، یک سال مانده به انتخابات ریاست جمهوری ترکیه، اردوغان قصد ندارد همه تخم‌مرغ‌های ترکیه را در سبد روسیه قرار دهد و به جنگ اوکراین به عنوان فرصتی برای نزدیک‌تر شدن با غرب نیز نگاه می‌کند.
او از همان ابتدای آغاز تهاجم روسیه به اوکراین، بار دیگر پرونده نافرجام پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا را مطرح کرد و گفت برای چنین پیوستنی حتماً باید جنگی هم علیه ترکیه به راه افتد؟
اینکه کشورهای غربی چگونه به خواسته‌های کنونی اردوغان پاسخ می‌دهند مشخص نیست، اما این کاملاً مشخص است که نه برخورد روسیه و نه برخورد غرب با ترکیه و شخص اردوغان، فقط به مسئله اوکراین ختم نمی‌شود.
بیشتر بخوانید
فرجام پوتین در جنگ اوکراینپایان مذاکرات استانبول؛ روسیه می‌گوید حملات به اطراف کی‌یف را «به شدت» کاهش می‌دهدآغاز مذاکرات اوکراین و روسیه در استانبول؛ اردوغان: به این تراژدی پایان دهیدتردد کشتی‌ها در تنگه بسفر ترکیه به خاطر کشف مین سرگردان متوقف شدفعالیت‌های دیپلماتیک برای برقراری آتش‌بس در اوکراین