در کارزار انتخاباتی ترکیه نامزد اپوزیسیون با انتشار یک ویدئو تابوشکنی بزرگی انجام داده است. ورود این نامزد به کاخ ریاست‌جمهوری می‌تواند یک تحول تاریخی باشد. عبور ترکیه از حکومت اردوغان پایانی بر تاریخ صدساله و بحث‌انگیز جمهوری و ورود به دورانی تلقی میشود که احتمالاً «تقویت دموکراسی و رعایت حقوق اقلیت‌ها» در آن محوریت بیشتری خواهد داشت.
از روزی که کارزار انتخاباتی در ترکیه داغ و داغ‌تر شده، اردوغان به‌دلیل شکننده بودن وضعیت آرای خود در نظرسنجی‌ها و قطعیت نداشتن غلبه بر رقیب اصلی، یعنی کمال قلیچداراوغلو، رهبر حزب جمهوریخواه خلق و نامزد یک ائتلاف شش‌حزبی، و با توجه به این‌که قول و قرارهای اقتصادی چندان کمکی به پس‌راندن کارنامۀ غیرمثبت او در این زمینه نکرده (تورم بالا، کاهش فاحش ارزش لیر و...)، هم خودش و هم هوادارانش ابا نکرده‌اند که با کارت مذهبی و فرقه‌گرایی بازی کنند؛ چنان‌که در انتخابات‌های یک دهه گذشته هم در استفاده از این کارت برای ریزش آرای قلیچداراوغلو و حزبش ابایی نداشته‌اند.
چهار هفته پیش که قلیچداراوغلو غیرعمد و بی‌خبر از روی یک قالیچۀ مخصوص نمازخواندن رد شد، عکسش را هواداران اردوغان به دست گرفتند و در اجتماعات انتخاباتی حرف‌شان این شد که اگر این آقا علوی نبود، این «اهانت» را به اسلام را نمی‌کرد.
خود اردوغان هم قول داده که اگر پیروز شد، اولین کارش نمازگزاردن بر این قالیچه باشد. این‌که در برخی مناطق زلزله‌زدۀ ترکیه قلیچداراوغلو در ماه رمضان به سبب علوی‌بودنش هو شده نیز محمل تبلیغاتی برای هوادارن اردوغان شد تا بگویند «مردم یک رئیس‌جمهور علوی» نمی‌خواهند.
احزاب اسلامی و ناسیونالیست ترکیه پیوسته قلیچداراوغلو را به اعتبار خاستگاه علوی‌اش و این‌که از منطقۀ تونچلی می‌آید، غیرقابل‌اعتماد معرفی کرده‌اند. تونچلی که اکثریت ساکنان آن را کردها و علوی‌ها تشکیل می‌دهند، در نگاه این احزاب و اقشار منطقه‌ای عصیانگر و دارای اعتقادات ضعیف و غیراسلامی تلقی میشود.
«بله، من علوی هستم»
قلیچداراوغلو که از ۱۴ سال پیش به‌عنوان اولین فرد از میان جامعۀ علوی ترکیه رهبری حزب جمهوریخواه خلق (حزب آتاتورک، بنیانگذار جمهوری ترکیه) را در دست دارد، در این مدت در چندین انتخابات با این واقعیت روبه‌رو بوده که، به‌رغم سکولاربودن، همین خاستگاهش به دستاویزی برای تبلیغات اردوغان علیه او در میان قشرهای مذهبی تبدیل شده است. او در کارزار انتخاباتی اخیر هم با رویکردهای مشابه‌ای از سوی اردوغان و ستاد تبلیغاتی او و متحدانش روبه‌رو بوده است.
دو هفته پیش قلیچداراوغلو ترجیح داد در یک اقدام تابوشکنانه این کارت را در دست اردوغان و کارزار تبلیغاتی او خنثی کند. او در این تابوشکنی یک ویدئوی سه‌دقیقه‌ای را با عنوان «علوی»، که ظاهراً به‌طور شخصی و غیرحرفه‌ای تهیه شده، در حساب کاربری خود در توئیتر منتشر کرد و آشکارا به مردم گفت که «بله، من علوی هستم و به خدا و پیغمبر و علی باور دارم».
علوی‌ها که ظاهراً نام‌شان را از نام امام اول شیعیان گرفته‌اند، شاخۀ معینی از گرایش‌های اسلامی هستند که عبادتگاه‌های خود را دارند و به همۀ فرائضی که شیعه‌ها و سنی‌ها باور دارند، مثل روزه، عمل نمی‌کنند. شمار جمعیت آن‌ها در ترکیه ۲۵ میلیون نفر معادل حدود ۲۵ درصد جمعیت برآورد میشود. چه در دوران عثمانی و چه در دوران جمهوری ترکیه که حالا وارد صدسالگی خود میشود، علوی‌ها آماج تبعیض‌ها و سرکوب‌ها تا حد قتل‌عام بوده‌اند.
حرف کمال قلیچداراوغلو در این ویدئو که خطاب اصلی‌اش متوجه جوانان و رأی‌اولی‌هاست، این است که «انتخاب هویت دست خود ما نیست، ولی ما اختیار انتخاب چیزهای مهم دیگری در زندگی را داریم؛ مثلاً این‌که چه کسی بر ما حکومت کند و این‌که آیا ما می‌خواهیم زندگی بهتری در یک جامعۀ آزاد و شکوفا داشته باشیم؟»
او صراحتاً می‌گوید که باید از این تأکید و ارجاعات بر تفاوت‌های هویتی عبور کنیم و با تکیه بر اشتراکات بر ساختن کشوری متفاوت با آن‌چه اردوغان تا کنون انجام داده یا قصد انجام آن‌ها را دارد متمرکز شویم.
رقمی که در تاریخ توئیتر بی‌سابقه است
شمار کسانی که توئیت حاوی ویدئوی قلیچداراوغلو را دیده‌اند، در حال نزدیک‌شدن به مرز صد و بیست میلیون بازدید است که در تاریخ توئیتر سابقه ندارد. شمار کسانی هم که خود ویدئو را در توئیتر دیده‌اند، در حال عبور از ۳۶ میلیون کاربر است که باز هم مانندی ندارد.
این ویدئو در صحنۀ سیاسی ترکیه واکنش‌های متفاوتی برانگیخت. اردوغان که قلیچداراوغلو را، به‌منظور تحقیر، با اسم «آقای کمال» خطاب می‌کند، او را طعن‌ولعن کرد که «چرا در سن ۷۴ سالگی دست به چنین کاری زده» و وزیر کشورش مدعی شد که در ترکیه کسی را به‌خاطر مذهب و عقیده‌اش از تصدی پست‌های مختلف محروم نمی‌کنند؛ حرفی که در مورد پست‌های اصلی و کلیدی دولت مصداق ندارد.
بخش‌هایی از جامعۀ علوی ترکیه که نگران‌اند اقدام قلیچداراوغلو به جای آب نفتی بر آتش ناشی از شکاف‌های مذهبی و فرقه‌ای باشد و تبعیض را شدت بخشد و همچنین کسانی که بیشتر به‌لحاظ منافع سیاسی و اقتصادی با اردوغان و قول‌وقرارهای او همراه بوده‌اند، به انتقاد از نامزد رقیب او و ویدئوی منتشرشده روی آورده‌اند.
موافقان هم البته کم نبوده‌اند. صلاح‌الدین دمیرتاش، رهبر سابق و زندانی حزب دموکراتیک خلق‌های ترکیه که عمدتاً کردها را نمایندگی می‌کند، جزو اولین سیاستمدارانی بود که توئیت قلیچداراوغلو را هم‌رسانی کرد و نوشت: «حالا این ممکن است که در این کشور شهروند باشی و یک زندگی مبتنی بر عدالت و برادری و مسالمت و عاری از تبعیض داشته باشی.»
حزب دموکراتیک خلق‌‌ها این بار نامزدی برای انتخابات معرفی نکرده و گرچه جزو ائتلاف شش‌گانۀ حامی قلیچداراوغلو نیست، انتظار می‌رود که بخش عمدۀ آرای هواداران آن به سود رقیب اردوغان به صندوق‌ها ریخته شود.
حزب اسلامی سعادت، از احزاب شش‌گانۀ حامی ائتلاف مقابل اردوغان، با انتشار یک ویدئو در حمایت از اقدام قلیچداراوغلو نوشت که «مشترکاً قادر خواهیم بود به فسادی که اردوغان در این کشور به جریان انداخته، پایان دهیم». و احمد داووداوغلو، وزیر خارجه سابق دولت اردوغان که حالا با حزب «آینده» در ائتلاف مخالفان او حضور دارد، با ویدئویی با عنوان «سنی» نوشت: «من سنی هستم، ولی این و‌ظیفۀ من است که از حقوق هم‌میهنان علوی خود دفاع کنم.»
اغلب احزاب ائتلاف تحت رهبری قلیچداراوغلو برخلاف حزب خود او یا از انشعاب از حزب عدالت و توسعۀ اردوغان یا از حزب ناسیونالیست افراطی متحد او با نام «جنبش ملی» انشعاب کرده‌اند.
حزب «خوب» که دومین حزب بزرگ ائتلاف ضد اردوغان به شمار می‌رود و با مشاجره و مناقشه نهایتاً به نامزدی قلیچداراوغلو رضایت داده، دربارۀ ویدئوی او کم‌وبیش ساکت بوده است، هرچند فعالان ارشد آن قبل از تثبیت نامزدی قلیچداراوغلو علوی‌بودن او را خطری برای ائتلاف توصیف کرده بودند و بعداً مجبور به عذرخواهی شدند.
تلاش برای پیوند و پل‌زدن در عرصه‌های مختلف
گرچه نداشتن شخصیت کاریزماتیک از ضعف‌های قلیچداراوغلو عنوان میشود، ولی این تصور وجود دارد که او در طول ۱۴ سال گذشته در مقام رهبر اپوزیسیون میزان قابل‌توجهی از صداقت و مداومت نشان داده و تقویت انسجام و توان مقاومت جامعۀ مدنی ترکیه را جدی گرفته است.
راهپیمایی ۴۲۰ کیلومتری او همراه با هزاران نفر دیگر در سال ۱۳۹۵ در دفاع از آزادی بیان و رسانه‌ها و در مخالفت با زندانی‌کردن روزنامه‌نگاران و نمایندگان افشاگرِ فساد و زدوبند هفته‌ها در صدر اخبار رسانه‌های ترکیه و موضوع بحث عمومی بود.
قلیچداراوغلو قبل از آن‌که رهبر حزب شود، دارای وجهه و کارنامۀ قابل‌اعتنایی در مقابله با فساد بود. مخالفت شدید او با رهبر سابق و اقتدارگرای حزب که «به امر دموکراسی اعتنایی نداشت» و نیز زندگی به‌لحاظ اقتصادی مقتصدانه‌‌ای که در زیست او با خانواده در یک آپارتمان کوچک در آنکارا نمود یافته نیز از جنبه‌های مثبت کارنامه قلیچداراوغلو به شمار می‌رود.
تلاش موفقیت‌آمیز او به‌عنوان رهبر حزب در شکل‌دادن به یک ائتلاف کم‌‌سابقه مکملی برای تلاش‌های او در ایجاد ارتباط با بخش‌های مختلف جامعه و ارائه تصویری متفاوت از حزب آتاتورک تلقی میشود.
ائتلاف بی‌سابقه‌ای که او سال ۱۳۹۷ با شعار «آشتی بزرگ» و با نزدیکی به احزابی عمدتاً منشعب از تشکل‌های اسلامی و ناسیونالیست شکل داد، در خود حزبش هم کم مناقشه و مخالفت برنینگیخت، ولی همین ائتلاف بود که نهایتاً به پیروزی نامزدان حزب قلیچداراوغلو در انتخابات شهرداری‌ها در آنکارا و استانبول منجر شد و به سلطۀ طولانی حزب اردوغان در این شهرها پایان داد. این ائتلاف حالا پایه‌ای است برای موفقیت احتمالی در انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی ۲۴ اردیبهشت.
در سطح اجتماعی نیز او تلاش کرده است که در تماس با بخش‌های مختلف مذهبی، قومی، فرهنگی و سیاسی که به‌خصوص آماج تبعیض و سرکوب در صد سال گذشته و در دوران حکمرانی حزب آتاتورک بوده‌اند، از آن‌ها عذر بخواهد و با قول ایجاد جامعه‌ای عادلانه‌تر که رعایت حقوق اقلیت‌ها در آن اهمیت خاص داشته باشد، وعدۀ جبران آن ستم‌ها و سرکوب‌ها را بدهد.
اهدافی که تحقق‌شان آسان نیست
در همین راستا، سال گذشته که حزب عدالت و توسعه اردوغان به القای این بیم و هراس به‌خصوص در میان اقشار محافظه‌کار جامعه دامن زد که اگر قدرت دوباره به دست حزب اپوزیسیون جمهوریخواه خلق بیفتد، اجبار نداشتن حجاب هم برخواهد گشت، واکنش قابل‌اعتنای کمال قلیچداراوغلو را برانگیخت.
او که پیشتر رسماً از مردم ترکیه بابت محدودیت‌ها و محرومیت‌ها و مشکلاتی که از اوایل تشکیل ترکیه تا به‌قدرت‌رسیدن دولت اردوغان و در واقع در دوران زمامداری ممتد حزب جمهوریخواه خلق برای بخش محجبۀ جامعه به وجود آمد عذرخواهی کرده بود، برای خلع‌‌سلاح‌کردن بیشتر اردوغان و شاید با این انگیزه که از پایگاه اجتماعی او هم رأی شکار کند، گفت که در صورت پیروزی در انتخابات قانونی به مجلس پیشنهاد خواهد کرد که حق داشتن حجاب را ضمانت می‌کند.
قلیچداراوغلو در بازدید از مقبرۀ آتاتورک با یک دختر محجبه سلفی می‌گیرد
هم اقدام قلیچداراوغلو در مورد انتشار ویدئوی «من علوی هستم» و هم اقدامات و پیشنهادهایی از این دست در مورد حجاب بی‌‌انتقاد و مخالفت ازجمله در درون خود حزب او نبوده‌اند، ولی استقبال از آن‌ها هم کم نبوده است.
در صورتی که خستگی از دورۀ ۲۲سالۀ حکومت اردوغان در کنار وضعیت نه‌چندان مساعد کارنامۀ اقتصادی او در دوران اخیر و نیز پسرفت‌هایی که او در عرصۀ دموکراسی و حقوق مدنی و اجتماعی رقم زده، محملی برای پیروزی نامزد رقیب شوند و یک سکولار علوی به کاخ ریاست‌جمهوری راه یابد، عملاً شاید مرحله‌ای نوین در تاریخ ترکیه آغار شود که برخی با راه‌یافتن اوبامای سیاه‌پوست به کاخ سفید مقایسه‌‌اش می‌کنند.
به این ترتیب شاید پلی ایجاد شود میان ورود ترکیه به دوران مدرن که صد سال پیش در ۱۹۲۳ با تشکیل جمهوری با محوریت کمال آتاتورک شروع شد و حالا با تقویت مؤلفه‌های دموکراسی در این جمهوری و تأمین بیشتر حقوق اقلیت‌ها و برقراری عدالت بیشتر آغازی دوباره را تجربه کند.
چنین تحولاتی که احتمالا با برخی تغییرات محسوس در جهت‌گیری‌های خارجی ترکیه (نزدیکی بیشتر به سوی غرب اما نه لزوماً در ابعاد سابق) همراه خواهد بود، با توجه به ترکیب متفاوت و متناقض ائتلاف تحت رهبری حزب قلیچداراوغلو و برخی گرایش‌های محافظه‌کارانه و ناسیونالیستی در درون خود حزب او به‌آسانی محقق نخواهد شد.
با این حال، گذار از حکومت اردوغان، که به‌رغم تکان اساسی به اقتصاد کشور و پیشرفت آن در دوران اولیۀ حکومت او در زمینۀ دموکراسی و حقوق مدنی و سیاست‌های ماجراجویانۀ خارجی کارنامه‌ای کمابیش منفی به جا گذشته، و احیا و غنابخشیدن به مبانی دموکراتیک حکمرانی در ترکیه گام‌های کوچکی نخواهند بود.