در دو کشور چک و اسلواکی، هر سال چنین روزی، ۱۷ نوامبر (۲۶ آبان)، را با عنوان «روز مبارزه برای آزادی و دموکراسی» جشن می‌گیرند.
۳۴ سال پیش در چنین روزی، ۱۷ نوامبر ۱۹۸۹، دانشجویان چک در سالگرد تظاهراتی که ۵۰ سال پیش از آن یعنی در سال ۱۹۳۹ در مخالفت با اشغال چکسلواکی توسط نازی‌ها برگزار شده بود، گرد هم آمدند.
این تظاهرات دانشجویی به‌سرعت به تظاهراتی علیه حکومت کمونیستی تبدیل شد و پیش رفت و گسترده‌تر شد تا حدود یک ماه بعد که واتسلاو هاول به‌عنوان نمایندۀ شهروندان انتخاب شد و پس از آن به‌طور کامل ورق برگشت.
قرن بیستم شاهد آشفتگی‌های بسیاری برای جمهوری چک و اسلواکی امروزی بود، زمانی که هنوز یک کشور واحد به نام چکسلواکی بودند. پس از حاکمیت امپراتوری اتریش-مجارستان، آن‌ها اعلام استقلال کردند اما چند دهه بیشتر نگذشت تا این‌که در جنگ جهانی دوم آلمان نازی این کشور را اشغال کرد.
در سال ۱۹۳۹ دانشجویان تظاهراتی گسترده و مسالمت‌آمیز علیه اشغال نازی‌ها برگزار کردند، اما این تظاهرات با یورش نازی‌ها و اعدام ۹ دانشجو سرکوب شد.
پس از جنگ جهانی دوم و شکست آلمان نازی در سال ۱۹۴۵ میلادی، این کشور برای مدتی به اشغال ارتش سرخ درآمد، ولی در نهایت با روی کار آمدن یک حکومت کمونیستی استقلال خود را بازیافت.
از اواسط دههٔ ۱۹۶۰، اعتراضات مردم چکسلواکی به حکومت کمونیستی وقت شدت گرفت. این اعتراضات نهایتاً در ژانویه ۱۹۶۸ منجر به منصوب شدن الکساندر دوبچک از سوی اصلاح‌طلبان به رهبری حزب کمونیست شد.
دوبچک اصلاحاتی را در وضعیت سیاسی موجود انجام داد که به‌خصوص طبقهٔ کارگر از آن حمایت می‌کردند. اما رهبری شوروی این اصلاحات را تهدیدی علیه تسلط خود بر بلوک شرق و حتی امنیت اتحاد جماهیر شوروی می‌دانست.
نهایتاً هم شوروی طاقت نیاورد و شامگاه ۲۰ اوت ۱۹۶۸ قوای نظامی کشورهای پیمان ورشو وارد چکسلواکی شدند و امیدهای آلکساندر دوبچک کمونیست را که خواهان حزبی دموکرات، عدالت‌خواه و مدرن برای آیندهٔ کشورش بود، بر باد دادند و «بهار پراگ» که از پنجم ژانویه آغاز شده بود، به هشت ماه نکشیده به زمستان نشست.
ورود نیروها و تانک‌های پیمان ورشو به میدان مرکزی شهر پراگ، اوت ۱۹۶۸
پس از هجوم نظامی تانک‌های روسی به‌دستور برژنف، مردم چکسلواکی به مقاومت مدنی و غیرنظامی متوسل شدند و به‌صورت صلح‌آمیز به اعتراض برخاستند، اما این اعتراضات راه به جایی نبرد.
۲۹ سال پس از سرکوب تظاهرات دانشجویی توسط نازی‌ها، دانشجویان تظاهرات مسالمت‌آمیز بزرگ دیگری را در پراگ این بار علیه اشغالگران روسی برگزار کردند، اما نیروهای پلیس و نظامیان پیمان ورشو ۱۵۰ نفر از معترضان را کشتند و صدها نفر را هم زخمی کردند.
سرکوب جنبش آزادی‌خواه موسوم به «بهار پراگ» فوراً ابعاد جهانی پیدا کرد و در این میان ایالات متحده آمریکا با استفاده از این وضعیت به تقویت ناتو پرداخت.
هدف رهبران شوروی این بود که به جهان نشان دهند به هیچ وجه حاضر نیستند هیچ نوع گرایش «انحرافی» از خط رسمی حزب کمونیست شوروی را تحمل کنند، اما روند فروپاشی این آرمان‌ها و رؤیاها نیز از همان زمان آغاز شد.
در لهستان، جنبش کارگری از سال ۱۹۸۰ برای گرفتن آزادی‌های بیشتر شروع به فعالیت کرد تا این‌که در ژوئن ۱۹۸۹ انتخابات نسبتاً آزاد برگزار شد. در سوی دیگر، مجارستان راه را برای شهروندان آلمانی که می‌خواستند به اتریش فرار کنند، از ۱۱ سپتامبر ۱۹۸۹ باز کرد، که خود مانند زلزله‌ای سیاسی سلطه شوروی را تضعیف کرد. و سرانجام در نوامبر همان سال دیوار برلین فرو ریخت.
بعد از فروپاشی دیوار برلین، انقلاب رومانی شروع شد. نیروهای امنیتی رومانی بیش از هزار نفر از معترضان خیابانی را کشتند تا این‌که ارتش از معترضان دفاع کرد و با آن‌ها هماهنگ شد و نهایتاً در ۲۵ دسامبر ۱۹۸۹ چائوشسکو در یک دادگاه نمایشی نظامی محکوم و با همسرش تیرباران شد.
انقلاب مخملی یک هفته بعد از فروپاشی دیوار برلین آغاز شد. در نوامبر ۱۹۸۹، دگراندیشان در شهر پراگ در مخافل خود مشغول بحث و جدل بودند تا این‌که در ۱۷ نوامبر، (۳۴ سال پیش چنین روزی) پلیس تظاهرات صلح‌آمیز دانشجویان را سرکوب کرد.
در آن روزهای نوامبر ۱۹۸۹، هزاران دانشجو و پروفسور دانشگاه‌های گوناگون مصمم بودند که به‌مناسبت سالگرد سرکوب جنبش دانشجویی توسط نازی‌ها در سال ۱۹۳۹ که علاوه بر اعدام چندین نفر به دستگیری هزار دانشجو هم منجر شده بود، به اعتراض برخیزند.
مردم پراگ با پرچم چک روی خودروی واژگون‌‌شده‌ای در کنار یک تانک شوروی، ۲۱ اوت ۱۹۸۶
این بار در سال ۱۹۸۹ دانشجویان در میدان و خیابان‌های مرکزی پراگ جمع شدند. پلیس حکومت کمونیستی صدها نفر را با باتوم زدند و ده‌ها نفر را زخمی کردند، ولی دیگر نمی‌شد جلوی موج جنبش آزادی‌طلب دانشجویی را گرفت.
انقراض کمونیسم در چکسلواکی به‌سرعت پیش رفت و شش هفته بعد از شروع جنبش دانشجویی در نوامبر ۱۹۸۹، جنبش دموکراسی و آزادی‌خواهی سیمای این را کاملاً عوض کرد.
گزارش شد که در روز پنجم اعتراضات حدود ۲۰۰ هزار دانشجو و کارگر و شهروند در خیابان‌ها علیه رژیم به خیابان‌ها آمدند. اعتراضات هر روز رادیکال‌تر می‌شد و شوروی از نظر سیاسی فلج شده بود. معترضان دیگر شعار اعتصاب عمومی و انتخابات آزاد می‌دادند، رهبران حزب حاکم کمونیست را قاتل می‌نامیدند.
۲۹ نوامبر گزارش شد که دولت حاکم خواست معترضان را قبول کرده و حاضر به پایان دولت تک‌حزبی شده است. این دیگر زنگ ناقوس پایان حکومت کمونیستی در چکسلواکی بود.
در ادامهٔ این روند، در ۲۰ دسامبر ۱۹۸۹، واتسلاو هاول در انتخابات ریاست‌جمهوری به عنوان نمایندۀ شهروندان انتخاب شد و بعد از این انتخابات برگرداندن ساعت تاریخ دیگر غیرممکن گردید.
شرکت‌کنندگان در تظاهرات در میدان واتسلاوسکه (میدان مرکزی شهر پراگ) در انتظار سخنرانی واتسلاو هاول، دسامبر ۱۹۸۹
روند تاریخ انقلاب نسبتاً صلح‌آمیز فقط در چکسلواکی امکان‌پذیر شد چون، به‌گفتهٔ تحلیلگران، حاکمان وقت به‌مرور دست از ادعاهای حکومتی خود کشیدند و از روند تاریخ در کشورهای مجاور کمونیستی درس عبرت گرفتند و این شناختی تاریخی بود که بدون فشار از پایین شاید هیچ‌وقت میسر نمی‌شد.
۳۴ سال پیش در چنین روزهایی، سرانجام مردم چک، پس از گذشت ۵۰ سال از تظاهرات علیه اشغال نازی‌ها در سال ۱۹۳۹ و سرکوب آن و ۲۱ سال پس از تظاهرات علیه اشغال روس‌ها در سال ۱۹۶۸ و سرکوب آن، به آزادی و دموکراسی رسیدند.
با استفاده از گزارش‌ها و یادداشت‌های وب‌سایت رادیوفردا / ر.ش
بیشتر در این باره: انقلاب صلح‌آمیز مخملی بیشتر در این باره: ۵۰ سال پس از سرکوب بهار پراگ بیشتر در این باره: تانک، کافکا را نشانه گرفته بود