در انتخابات ریاست‌جمهوری اندونزی به‌عنوان پرجمعیت‌ترین کشور مسلمان، یک ژنرال سابق ارتش که به نقض حقوق بشر متهم است، پیروز میدان شد. حمایت رئیس‌جمهور محبوب کنونی تنها عاملِ پیروزی او نبود؛ به‌کارگیری خلاقانهٔ هوش مصنوعی و شبکهٔ اجتماعی تیکتاک و نیز ضعف حافظهٔ تاریخی هم از عوامل مهم این پیروزی بوده‌اند.
در انتخابات ریاست‌جمهوری اندونزی که روز چهارشنبه ۱۴ فوریه (۲۵ بهمن) برگزار شد، پیش‌بینی‌های مبتنی بر نظرسنجی‌ها درست از کار درآمد و پرابوو سوبیانتو، ژنرال سابق ارتش و وزیر دفاع کنونی، با رأی قاطع به‌عنوان رئیس‌جمهور جدید برگزیده شد.
سوبیانتو با کسب نزدیک به ۶۰ درصد آراء سراسری و کسب حداقل ۲۰ درصد از آراء هر استان عملاً به پیروزی قاطع در انتخابات دست یافت و به این ترتیب کشیده‌شدن انتخابات به دور دوم منتفی شد.
این انتخابات تنها محدود به گزینش رئیس‌جمهور جدید نبود و ۲۰۵ میلیون صاحبان حق رأی باید با آراء خود صاحبان جدید ۲۰ هزار کرسی مجلس سراسری و مجالس محلی و نیز شهرداری‌ها را تعیین می‌کردند. نزدیک به ۲۶۰ هزار نفر از ۱۸ حزب نامزد این انتخابات‌ها بودند که بدون هیچ حادثه و اختلالی برگزار شد.
ژنرال محمد سوهارتو که سال ۱۹۶۶ احمد سوکارنو، پدر استقلال اندونزی، را در یک کودتای پر از کشتار و خونریزی برکنار کرد، به‌مدت ۳۲ سال با «مشت آهنین» بر این کشور حکومت راند و سرانجام سال ۱۹۹۸ با اعتراض و تظاهرات عمومی مجبور به استعفا شد.
در ۲۵ سال گذشته اندونزی گام‌های نسبتاً مؤثری در جهت استقرار دموکراسی برداشته است، ولی برخی روندها در آن برای جامعهٔ مدنی این کشور و احزاب و محافل دموکراسی‌خواه مایهٔ نگرانی‌‌های فزاینده بوده است؛ از قدرت‌گیری گروه‌های اسلام‌گرا تا عدم بازخوانی مؤثر و آموزندهٔ دوران دیکتاتوری سوهارتو و وارسی حقوقی و تاریخی آن برای آموزش دموکراتیک جامعه تا انتخابات اخیر که در آن یک ژنرال با کارنامه‌ای بحث‌انگیز به ریاست‌جمهوری رسیده است.
پرابوو سوبیانتو برای بخش‌هایی ولو محدود از جامعهٔ اندونزی، به‌دلیل سوابقش در نقض حقوق بشر، شخصیتی نامطلوب و بحث‌انگیز است. او داماد (سابق) ژنرال سوهارتو دیکتاتور سابق اندونزی است و در عین حال متهم است که در دوران دیکتاتوری، به‌عنوان عضو و فرمانده باسابقهٔ گارد ویژه، هم در سرکوب اقلیت‌ها در دو ناحیهٔ اندونزی و هم در نابودی دست‌کم ۱۳ دانشجو در اعتراضات گستردهٔ سال ۱۹۹۸ شراکت داشته است.
پرابوو (راست) و جوکو
پرابوو سال ۱۹۹۸ به همین دلیل از ارتش کنار گذاشته شد و ۲۰ سالی هم سفرش به آمریکا ممنوع شده بود، ولی هیچ‌وقت پرونده‌اش به دادگاه نرفت و خودش هم پیوسته در مقام انکار اتهامات بود.
چرخشی که صحنه را تغییر داد
تا چند ماه پیش نامزد مطرح در صحنهٔ رقابت‌های ریاست‌جمهوری گنجار پرانو بود، هم‌حزبی جوکو ویدودو، رئیس‌جمهور کمابیش محبوب کنونی و مورد حمایت او. پرانو به دلیل مبارزه با فساد در منطقه جاوه و مبارزه موفق با فقر کارنامه قابل اعتنایی پیدا کرده بود، هرچند سال ۲۰۲۳ با امتناع از میزبانی ورزشکاران اسرائیلی در جام جهانی فوتبال زیر ۲۰ساله‌ها در ایالت خود و لغو میزبانی اندونزی از سوی فیفا به همین دلیل، خشم بخش‌هایی از هوادران فوتبال در اندونزی را متوجه خود کرد.
مشکل اصلی برای گنجار البته شهریور سال گذشته و بعد از آن شروع شد که ویدودو چرخش موضع داد و به حمایت از پرابوو سوبیانتو روی آورد. پرابوو در دو دور گذشته رقیب ویدودو بود و در دولت کنونی هم رئیس‌جمهور برای آن‌که تظاهرات اعتراضی هوادران او علیه نتایج انتخابات ۲۰۱۹ را بخواباند، به وزرات دفاع منصوبش کرده بود که بدون اعتراض و انتقاد مخالفان پرابوو نبود.
گنجار پرانوو
حمایت از پرابوو این مابه‌ازا را داشت که پسر ۳۶ سالهٔ ویدودو، جبران راکاموبینگ راکا، به‌عنوان معاون اول او معرفی شود. طبق قانون اساسی معاون اول باید ۴۰ سال سن داشته باشد، ولی با زدوبند ویدودو با دادگاه قانون اساسی که برادر همسرش ریاست آن را به عهده داشت، عملاً جبران با این توجیه که «دو سال تجربهٔ مدیریت محلی» دارد، از این قاعده مستنثی شد. گرچه رئیس دادگاه به همین دلیل بعداً مجبور به استعفا شد، ولی تصمیم دادگاه پس گرفته نشد.
این اقدام و نیز حمایت ویدودو از یک ژنرال سابق که بر خلاف پرانوو عضو حزب او هم نبود، با اعتراضات درون حزبی روبه‌رو شد و این سؤال را پیش آورد که انگیزهٔ ویدودو چه بوده است. این گمانه قوی بود که اختلافات رئیس‌جمهور با خانم مگاواتی سوکارنو، رهبر حزب که در دوران بعد از ریاست‌جمهوری جایگاهی برای ویدودو در حزب قائل نخواهد بود، باعث شده ویدودو تداوم قدرت و نفوذ خود را از راه دیگری تأمین کند.
با توجه به وضعیت نامناسب سلامتی پرابوو و سکته‌های متعددی که در کارنامهٔ پزشکی‌اش دارد، امید ویدودو می‌تواند این باشد که قدرت در اسرع وقت به پسرش (معاون رئیس‌جمهور) منتقل شود و سلطه و نفوذ خانوادهٔ او ادامه یابد. حمایت قابل ملاحظهٔ ارباب اقتصاد اندونزی از پرابوو که خود از میلیونرهای معروف اندونزی است نیز در چرخش ویدودو غیرمؤثر تلقی نمی‌شود.
تداوم حضور خانوادهٔ ویدودو در ساختار قدرت با مقام و موقعیت دو پسر دیگر او هم تأمین و تحکیم شده است. پسر جوان‌تر ویدودو رهبر یک حزب سیاسی است و پسر دیگرش هم فرماندار سومین شهر بزرگ کشور است.
پرابوو به‌رغم سن نسبتاً بالاترش در قیاس با دو نامزد مطرح دیگر توانست در کنار معرفی نامزدی جوان (پسر ویدودو) به‌عنوان معاون خود و به‌خصوص با استفاده از شبکه‌های اجتماعی و در رأس آن‌ها تیکتاک توجه بخش‌های بزرگی از جامعهٔ «نسل زِد» و زیر ۴۰ سال کشور که ۵۶ درصد از جمعیت را تشکیل می‌دهند، جلب کند.
به‌کارگیری هوش مصنوعی در انتخابات برای اولین بار
تیکتاک بعد از آمریکا در اندونزی بیشترین کاربر را دارد و پس از تلویزیون منبع اصلی پخش و نشر اطلاعات و محتواهای سیاسی است. از همین رو این پیام‌رسان به یکی از پایگاه‌های اصلی کارزار تبلیغاتی برنده انتخابات تبدیل شده بود، با تولید کلیپ‌های طنز‌آمیز و ارائه چهره‌ای مهربان از «پدربزرگ بامزه» یا در حال رقص از پرابوو و نیز با به‌کارگرفتن خلاقانهٔ هوش مصنوعی در جلب نظر مثبت جامعهٔ جوان و دیجیتالی کشور.
برای اولین بار در جهان، در انتخابات اندونزی هوش مصنوعی ازجمله برای تولید پویانمایی‌های آواتارگونه به کار گرفته شد. به‌خصوص با استفاده از نرم‌افزار آمریکایی Midjourney انواع و اقسام تصاویر و ویدئوهای جذاب و متناسب با گروه‌های مختلف مخاطب تولید شد. ستاد انتخاباتی پرابوو همچنین یک اپلیکیشن در اختیار مخاطبان قرار داده بود که کاربر با آپلودکردن عکس خود در آن با پرابوو به رقص درمی‌آمد یا همراه با او در خیابان و جنگل راهپیمایی می‌کرد.
کلیپ‌های و ویدئوهای جوان‌پسندی که جبران (نامزد معاونت پرابوو) دائماً در تیکتاک پست می‌کرد نیز بعضاً تا بیست میلیون بار در روز دیده می‌شد.
ویدودو که حالا کاخ ریاست‌جمهوری را ترک می‌کند، به‌رغم فعال‌سازی رانت‌گونهٔ اهرم‌های حکومتی برای تأیید صلاحیت جبران (پسرش) و کمک‌های آشکار و پنهان دولتی برای پیروزی پرابوو کماکان از محبوبیت بالایی (۷۰ درصد) در جامعه برخوردار است؛ محبوبیتی که به‌شیوهٔ آرام او در مدیریت بحران‌ها و جذب مخالفان و نیز پروژه‌های مختلف زیربنایی برمی‌گردد که در ۱۰ سال اخیر به جریان افتاده‌اند، هرچند که ایجاد یک پایتخت جدید با توجه به هزینه‌اش موردی پرچالش و بحث‌انگیز و در کارنامهٔ ویدودو بوده است.
حامیان حقوق بشر و فعالان مدنی این انتقاد و اعتراض را هم به کارنامهٔ ویدودو به‌خصوص در دور دوم ریاست‌جمهوری‌اش دارند که این‌جا و آن‌جا به محدودسازی حقوق دگراندیشان و زنان و کارگران دست یازیده و اصلاحات نهادی که پس از سرنگونی سوهارتو به جریان افتاده بود، با تضعیف نهادهای دموکراتیک نوپا، با سکته مواجه شده است؛ سکته‌ای که حالا با پیروزی پرابوو و با حمایت ویدودو پیامدهایی بارزتر خواهد یافت. با این همه، محبوبیت ویدودو کمتر دچار خدشه شده است.
وقتی که پای یک واعظ افراطی به میان می‌آید
بر همین بستر، قول پرابوو مبنی بر ادامهٔ سیاست‌های ویدودو، نامزدی پسر ویدودو به‌عنوان معاون او و نیز برخی قول و قرارهای دیگر مثل ایجاد میلیون‌ها محل اشتغال، رونق اقتصادی بیشتر، دستمزد بهتر و اقداماتی در راستای دمسازی با تغییرات اقلیمی، همه و همه در جلب رأی بخش‌های مختلف جامعه و به‌خصوص جوانان موفق از کار درآمد.
این قول پرابوو که به همهٔ دانش‌آموزان در سراسر کشور روزی یک وعده شیر داده خواهد شد هم ظاهراً بیش از شعار محوری رقیبش گنجار پرانوو که دسترسی آزادنهٔ دانش‌آموزان و دانشجویان به اینترنت را قول می‌داد، جذاب و رأی‌آور شد.
گنجار گرچه با ویدودو هم‌حزبی است، ولی با چرخش ویدودو به سوی حمایت از پرابوو، تأکیدات او بر ادامهٔ سیاست‌های مقبول جاری کمتر باورپذیر شد. او از طرفی هم کوشید با برجسته‌کردن کارنامهٔ خود در مبارزه با فساد و در عین حال تمرکز بر آلودگی پرابوو به فساد و سابقه او در نقض حقوق بشر اکثریت آرا را از آن خود کند، که ناموفق ماند.
به‌عبارتی، گنجار با شعارها و طرح‌های گهگاه کلی و مبهم خود و عدم حمایت ویدودو از او عملاً در جایگاهی ایستاده بود که شأن پوزیسیونی یا اپوزیسیونی آن چندان مشخص نبود.
نتیجهٔ مقدماتی انتخابات که احتمالاً تغییری اساسی نخواهد کرد، از کسب ۱۶ درصد آرا از سوی گنجار و قرار گرفتن او در مقام سوم حکایت دارد. مقام دوم را آنی‌یِس باسوِدان با ۲۵ درصد آرا کسب کرد. او به حزب اسلامی «عدالت و رفاه» گرایش دارد که سال ۱۹۹۸ با تأسی به تجربهٔ اخوان‌المسلمین مصر ایجاد شد.
آنی‌یس باسودان
آنی‌یس در دولت ویدودو عهده‌دار وزارت فرهنگ بود که البته با رئیس‌جمهور دچار اختلاف شد و استعفا داد. بعدتر، در سال ۲۰۱۷، به فرمانداری ایالت جاکارتا رسید. پیروزی او در این انتخابات با شعارهای اسلامی و علیه فرماندار مسیحی و دارای ریشه‌های چینی جاکارتا صورت گرفت.
آنی‌یس در سال‌های اخیر کمتر به شعارها و تحریکات مذهبی در کارزار انتخاباتی متوسل شده و حتی در جاکارتا بیش از سلف مسیحی خود کلیسا ساخته است. او رعایت حقوق بشر و حفظ محیط زیست را هم ارکان اصلی سیاست خارجی خود معرفی کرده بود. دختر آنی‌یس نیز بی‌حجاب است و اجباری از پدر برای پوشیدن حجاب اسلامی متوجهش نیست.
با این همه، حمایت ابوبکر بشیر از او در ا نتخابات اخیر دوباره نوع رابطه و حد فاصلهٔ او با اسلام‌گرایان تندرو را به پرسشی جدی بدل کرد. ابوبکر بشیر، واعظ و مرشد محبوب در گروه افراطی جماعت اسلامی، اخیراً از زندان آزاد شده است. اقدام این گروه در سال ۲۰۰۲ در جزیره بالی ۲۰۷ نفر را به کام مر گ فرستاد؛ رویداد خشونت‌باری که دولت اندونزی آن را «تروریستی» خواند و سه نفر را هم به جرم ارتکاب آن اعدام کرد.
آنی‌یس در کارزار انتخاباتی خواهان گسست از سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی کنونی دولت ویدودو و طرح‌هایی به سود اقشار کم‌درآمد و فسادزدایی و تأمینات اجتماعی بیشتر بود. او به فساد و رانت‌خواری در دولت ویدودو انتقاد داشت و به‌خصوص انتقال پایتخت به محلی دیگر را پرهزینه و به سود قراردادهای پرسود به نفع شرکت‌های وابسته به پرابوو می‌دانست و با آن مخالف بود.
این شعارها گرچه بنا بر نتیجهٔ انتخابات برای بخش‌هایی از جامعه باورپذیر بوده، ولی شائبه‌ها در مورد رابطه انیس با گروه‌های افراطی ظاهراً به ضررش تمام شده است.
در زمینهٔ سیاست خارجی هر سه نامزد، با اختلافاتی نه چندان اساسی، بر تداوم سیاست تعامل‌گرای کنونی مبنی بر مناسبات متوازن با غرب و چین تأکید داشتند، هرچند چین در حال حاضر در اقتصاد اندونزی نقشی پررنگ‌تر دارد ولی کلیت الیت سیاسی اندونزی در زمینه سیاسی حامی مناسباتی احتیاط‌آمیز با این کشور است.
نگرانی‌هایی که بیشتر شده‌اند
رشد اقتصادی بالای اندونزی در این سال‌ها پنج درصد بوده که از متوسط جهانی بالاتر است و پرابوو در یک هدف‌گذاری بلندپروازانه قول داده که آن را دورقمی کند. رساندن اندونزی تا سال ۲۰۴۵ به پنجمین قدرت اقتصادی جهان هم از راهبردهای تعریف‌شدهٔ مورد اجماع در سطح الیت سیاسی کشور است.
پرابوو البته پنهان نکرده که در زمینهٔ قرارداد تجارت آزاد با اروپا که مذاکرات دشوارش سال‌ها ادامه داشته، باز هم ملاحظات سختگیرانه‌تر بیشتری اعمال خواهد کرد و علاوه بر نیکل برخی مواد خام دیگر را هم به صورت خام و بدون فرآوری روی آن‌ها اجازه صدور نخواهد داد. این تردید هم وجود دارد که تحریم ۲۰سالهٔ آمریکا علیه پرابوو به‌دلیل نقض حقوق بشر که سه سال پیش برداشته شد، بر ارتباط دولت او با واشینگتن تأثیرات منفی داشته باشد.
فرادستی پرابوو در کارزارهای انتخاباتی و نظرسنجی‌ها برای بخش‌هایی از جامعهٔ اندونزی که در دور قبلی انتخابات به ویدودو رأی دادند تا مانع پیروزی پرابوو شوند، وضعیت دشواری را ایجاد کرده بود. آن‌ها حالا با حیرت شاهد این هستند که پرابوو با حمایت ویدودو در حال راهیابی به کاخ ریاست‌جمهوری است.
این دغدغه‌ها اما در بخش عمدهٔ جامعه موضوعیت نداشت، چرا که برای «نسل زِد» و زیر ۴۰ساله‌ها گذشتهٔ پرابوو چندان برجسته و آشنا و مهم نبود. عده‌ای هم که آن گذشته را می‌شناختند، کمابیش این‌گونه خود را راضی کرده بودند که پرابوو هم تغییر کرده و در تبلیغاتش برخلاف دو دور قبل که مردی مقتدر با سابقهٔ نظامی را به نمایش می‌گذاشت، حالا در هیئت یک «پدربزرگ مهربان» ظاهر شده است.
پرابوو سوبیانتو پشت موتورسیکلت یک افسر پلیس، فوریه ۲۰۲۴
از نگاه شماری از مخالفان پرابوو، پیروزی او حاصل محوری‌شدن منافع خاندانی و خانوادگی ویدودو، ضعف حافظهٔ تاریخی جامعهٔ اندونزی نسبت به کارنامهٔ رئیس‌جمهور جدید و نیز غفلت و ناکارایی نظام آموزشی و رسانه‌ای از آموزش و تربیت دموکراتیک جوانان، عدم تمرکز بر وارسی گذشتهٔ دیکتاتوری کشور و پروندهٔ نقض حقوق بشر در آن دوران است.
معتقدان به این دیدگاه به روند منفی عقب‌گرد دموکراسی در منطقه اشاره می‌کنند که سال گذشته با پیروزی فردیناند مارکوس (پسر) در فیلیپین در انتخابات ریاست‌جمهوری نقطه‌عطفی فاحش پیدا کرد. در آن‌جا نیز دیکتاتوری دوران پدر مارکوس و فاصله‌نگرفتن پسر از کارنامهٔ آن دوران کمتر برای رأی‌دهندگان مهم تلقی شد.
منافع خانوادگی رودریگو دوترته، رئیس‌جمهور قبلی فیلیپین، در حمایت تام و تمام از مارکوس که با اعطای نقشی مهم به دختر دوترته در دولت جدید پاداش گرفته، و نیز به‌کارگیری فعالانه و خلاقانهٔ شبکه‌های اجتماعی در آن انتخابات (مثل اندونزی) نیز نقشی محوری در پیروزی مارکوس داشت.
با این همه، این دیدگاه هم وجود دارد که درست است که دموکراسی در کل دنیا فعلاً در موضعی تدافعی است، ولی نظم دموکراتیکی که در اندونزی (و فیلیپین) شکل گرفته، آن‌قدرها محکم است که به‌رغم برخی نوسانات به عقب‌گرد کامل و بازگشت به استبداد منجر نشود، به‌خصوص که خود نسل زِد که حالا نقشی عمده در قدرت‌گیری این رؤسای جمهور داشته، کمتر با آن استبداد و نظم و نسق دوران دیکتاتوری در اندونزی و فیلیپین سر سازگاری خواهد داشت.
باید دید که قدرت و ضعف جامعهٔ مدنی و «نسل زد» در این کشورها نهایتاً و واقعاً با کدام دیدگاه انطباق بیشتری خواهد داشت.
مشقت‌های انتخابات و رأی دادن در اندونزی
- اندونزی با ۲۸۰ میلیون جمعیت چهارمین کشور پرجمعیت جهان و سومین دموکراسی بزرگ بعد از هند و آمریکا به شمار می‌آید. گرچه ۹۰ درصد جمعیت اندونزی مسلمان است، ولی این کشور دارای تنوع قومی و مذهبی بارزی است و حدود ۱۳۰۰ گروه قومی و مذهبی را شامل می‌شود.
- اندونزی در حد فاصل اقیانوس آرام و اقیانوس هند قرار دارد، با ۱۷ هزار جزیره که در منطقه‌ای به طول ۵۱۲۰ کیلومتر در حدفاصل شرق و غرب و ۱۷۶۰ کیلومتر در حدفاصل شمال و جنوب و در سه منطقهٔ زمانی پراکنده‌اند.
- از سال ۱۹۹۸ که اندونزی به مسیر دموکراسی افتاده است، به‌رغم خشونت‌های قومی و مذهبی و جدایی‌طلبانه کمابیش مسیری موفقیت‌آمیز در ایجاد نهادهای دموکراتیک طی کرده است.
- انتخابات ریاست‌جمهوری که با رقابت بر سر ۲۳ هزار کرسی پارلمان‌های ملی و محلی و شهرداری‌ها همراه است، به‌رغم بزرگی کشور در یک روز برگزار می‌شود و از جمله به خاطر توأم‌شدن با فصل باران‌های شدید به لحاظ تدارکات و لجستیک از پرزحمت‌ترین انتخابات‌های جهان است.
- متولیان انتخابات باید برگه‌های انتخاباتی را با قایق و خودرو و موتورسیکلت و چهارپایان به ۸۳۰ هزار حوزه اخذ رأی برسانند و به مراکز شمارش آرا منتقل کنند.
- رأی‌دهندگان باید با یک سوزن چهار یا پنج برگهٔ انتخاباتی را در محلی که نامزد یا حزب مورد نظر آن‌ها نقش بسته است، سوراخ کنند.
- در انتخابات سال ۲۰۱۹ به‌دلیل مشقت حمل‌ونقل صندوق‌ها، ۲۸۷ نفر از مسئولان انتخاباتی به‌دلیل خستگی یا سانحه از پا درآمدند. به همین دلیل مقرر شده بود که که در دور اخیر انتخابات، مسئولان زیر ۵۵ سال سن داشته باشند و قبلاً در یک تست سلامت بدنی شرکت کنند.
- شمارش دقیق آرا نسبتاً طولانی است و معمولاً تا بیش از یک ماه به درازا می‌کشد، هرچند که با اتکا با یک مکانیزم مبتنی بر نظرسنجی‌های گسترده قبل از انتخابات نتایجی کمابیش نزدیک به آمار واقعی در همان پایان روز انتخابات اعلام می‌شود.
- ۲۴ حزب در انتخابات اخیر شرکت داشتند که ۹ حزب هم‌اکنون در پارلمان صاحب کرسی هستند. حد نصاب برای راه‌یافتن به مجلس کسب چهار درصد کل آراء کشور است.
- گرچه در ازای هر سه نفر نامزد، هر حزب باید در فهرست خود یک زن را نامزد کند، ولی در انتخابات ریاست‌جمهوری عمدتاً مردان نامزد می‌شوند.
- کارکنان پلیس و ارتش از دادن رأی محروم‌اند، گرچه خانواده‌های آن‌ها از این حق برخوردارند به شرطی که مثل همهٔ شهروندان صاحب حق رأی ۱۷ سال سن داشته باشند.