نخستین جلسهٔ دیوان بین‌المللی دادگستری در لاهه برای بررسی «تبعات حقوقی اقدامات و سیاست‌های اسرائيل در سرزمین‌های اشغالی فلسطینی» روز دوشنبه ۳۰ بهمن برگزار شد و هیئت فلسطینی توضیحات خود را دربارهٔ این مسئله ارائه داد.
این جلسهٔ استماع بنا به قطعنامهٔ مجمع عمومی سازمان ملل برگزار می‌شود که ۹ دی ۱۴۰۱ از این نهاد حقوق بین‌الملل پرسش‌هایی را مطرح کرده بود.
این جلسه چرا و چگونه تشکیل شده، فرآیند بررسی آن چگونه است، چرا اسرائیل در دادگاه حاضر نیست و آیا شکایت آفریقای جنوبی از اسرائيل هم به این پرونده مرتبط است؟
چرا جلسه در دیوان لاهه تشکیل شده؟
جلسه‌ای که از ۳۰ بهمن ۱۴۰۲ در دیوان دادگستری لاهه دربارهٔ اقدامات اسرائيل در سرزمین‌های اشغالی فلسطینی آغاز به کار کرده، درواقع عطف به قطعنامهٔ مجمع عمومی سازمان ملل در ۹ دی ماه ۱۴۰۱ در خصوص اقدامات این کشور در سرزمین‌های اشغالی فلسطینی است.
آن قطعنامه با ۸۷ رأی موافق، ۵۳ رأی ممتنع و همچنین ۲۶ رأی منفی به تصویب رسید. ایران، کشورهای مسلمان، آسیایی، آفریقایی و همچنین آمریکای لاتین عموماً به آن قطعنامه رأی مثبت داده بودند، اما ایالات متحده، بریتانیا، کانادا، اسرائيل و بیشتر کشورهای غربی با آن مخالف بودند.
دی ماه ۱۴۰۱ نتانیاهو می‌گوید قطعنامه سازمان ملل برای اسرائیل الزام آور نخواهد بوداز دیوان بین‌المللی دادگستری لاهه خواسته شده بود که نظر مشورتی‌اش را در دو مورد بیان کند. در این پرسش‌ها هم درخصوص وضعیت مناطقی که اسرائيل در آن‌جا شهرک‌سازی کرده، نظر مشورتی خواسته شده که آیا این سرزمین‌ها مناطق مورد اختلاف بوده‌اند و یا این‌که اسرائيل آن‌ها را با اشغال غیرقانونی تصرف کرده است.
ضمن این‌که این پرسش هم مطرح شده که تبعات حقوقی اقدامات اسرائيل برای سایر کشورها و سازمان ملل چیست؟
آیا رأی این دادگاه جنبهٔ الزام‌آور دارد؟
از آن‌جا که مجمع عمومی سازمان ملل متحد از دیوان بین‌المللی دادگستری لاهه تنها نظر مشورتی خواسته، نظر دادگاه جنبهٔ الزام‌آور ندارد. سعید محمودی، استاد حقوق بین‌الملل در دانشگاه استکهلم، در این باره چنین می‌گوید:
«رأی دادگاه از نظر حقوقی الزام آور نیست اما از نظر سیاسی اهمیت بسیار بالایی دارد چرا که اگر در نهایت دادگاه به این نتیجه برسد که اسرائيل این سرزمین‌ها را به صورت غیرقانونی اشغال کرده می‌تواند تاثیر قابل توجهی در افکار عمومی جهانی نسبت به عملکرد اسرائيل در سرزمین‌های فلسطینی داشته باشد.»
آیا این جلسه با شکایت آفریقای جنوبی از اسرائيل مرتبط است؟
پاسخ این پرسش «نه» است. آقای محمودی دربارهٔ تفاوت این جلسه با دادگاهی که با طرح شکایت آفریقای جنوبی علیه اسرائيل آغاز شده، می‌گوید:
«این موضوع هیچ ارتباطی به درخواستی که آفریقای جنوبی دو ماه پیش کرده و اسرائيل را به نسل‌کشی در نوار غزه متهم کرده بود، ندارد. آن پرونده یک دعوای حقوقی بین آفریقای جنوبی و اسرائيل بود درحالی‌که در این پرونده هیچ طرف دعوایی وجود ندارد. ضمن این‌که حکم این دادگاه از نظر حقوقی الزام‌آور نیست و تنها یک نظر مشورتی خواهد بود.»
این را هم باید در نظر داشت که دادگاه کنونی ارتباط مستقیمی به جنگ حاری میان اسرائيل و گروه افراطی حماس، گروهی که آمریکا و اتحادیهٔ اروپا آن را تروریستی می‌دانند، ندارد و قطعنامهٔ مجمع عمومی سازمان ملل حدود یک سال پیش از آغاز جنگ به تصویب رسیده بود.
بیشتر در این باره: دادگاه لاهه می‌گوید نیازی به صدور حکمی اضافی برای حفاظت از فلسطینی‌ها نیستدادگاه چند روز ادامه خواهد داشت؟
جلسات دادگاه از روز دوشنبه ۳۰ بهمن آغاز شده و تا یک هفته یعنی دوشنبه ۷ اسفند ادامه خواهد داشت. در این جلسات قرار است هر روز نمایندگان چندین کشور به‌صورت حضوری حاضر شوند و استدلال‌هایشان در موافقت و یا مخالفت با این بحث را بیان کنند.
کارشناسان تخمین می‌زنند که نظر نهایی دادگاه ظرف مدت دو تا سه ماه آینده اعلام شود.
روند برگزاری دادگاه چگونه است؟
پس از تصویب قطعنامهٔ مجمع عمومی و ارسال درخواست این نهاد سازمان ملل به دیوان بین‌المللی دادگستری لاهه، این نهاد حقوقی مطابق روال مرسوم درخواست‌هایی را برای تمام کشورهای عضو فرستاد تا اگر دربارهٔ موضوع مربوط نظری دارند، ارائه نمایند.
پس از آن ۵۷ کشور به این درخواست جواب مثبت دادند و لایحه‌های خود را در این مورد به لاهه ارسال کردند. از این ۵۷ کشور دست‌کم ۵۲ کشور در جلسات دادگاه به‌صورت حضوری استدلال‌های خود را مطرح خواهند کرد که از آن جمله می‌توان به ایالات متحده، بریتانیا، کانادا، اتریش، عراق، عربستان، ایران، اسپانیا، چین، روسیه، فرانسه و... اشاره کرد.
استدلال اسرائيل چیست و چرا در دادگاه حاضر نیست؟
هرچند اسرائيل لایحهٔ خود را به‌صورت کتبی به دیوان دادگستری لاهه فرستاده، اما هیئتی از این کشور به‌صورت حضوری در جلسات دادگاه حضور ندارد.
سعید محمودی، حقوقدان، دربارهٔ استدلال اسرائيل چنین می‌گوید:
«اسرائيل اعتقادش این است که سرزمین‌های اشغالی وجود ندارد و سرزمین‌هایی که اسرائيل در آن‌جا کنترل کامل دارد و شهرک‌سازی انجام داده، درواقع سرزمین‌های "مورد اختلاف" بوده‌اند و این مفهوم از نظر حقوقی با "سرزمین‌های اشغالی" تفاوت دارد.»
این حقوقدادن همچنین در خصوص دلیل غیبت اسرائيل در این جلسه می‌گوید «دلیلش این است که اسرائيل معتقد است دادگاه لاهه صلاحیت رسیدگی به این مسئله را ندارد. ضمن این‌که این کشور اصولاً به قطعنامه‌هایی که مجمع عمومی سازمان ملل و شورای امنیت صادر کرده و اشغال را منع کرده و از اسرائيل خواسته‌اند که از سرزمین‌های اشغالی خارج شود، هیچ توجهی نکرده و در این موارد خود را ملزم به رعایت حقوق بین‌الملل نمی‌داند.»
آیا پیشتر چنین جلسه‌ای در لاهه برگزار شده است؟
درست ۲۰سال قبل، یعنی سال ۲۰۰۴ و در پی درخواست مجمع عمومی سازمان ملل از دیوان دادگستری بین‌المللی لاهه، این نهاد حقوق بین‌الملل در نظر مشورتی خود اعلام کرده بود که «دیوار حائل اسرائيل در کرانه باختری» اقدامی غیرقانونی است و باعث شده بسیاری از فلسطینی‌ها از خانواده‌های خود جدا شوند؛ در نتیجه باید این دیوار برچیده شود. با این حال اسرائيل توجهی به این حکم نکرد.
شکایت آفریقای جنوبی از اسرائیل پروندۀ «نسل‌کشی» در غزه چگونه به جریان افتاد و سرانجامش چیست؟