جامعۀ هنری ایران در سال ۱۴۰۲ هنرمندان سرشناسی را از دست داد که شروع آن کیومرث پوراحمد در فروردین بود، به قتل داریوش مهرجویی در میانۀ سال رسید و در اسفند هم خبر جمشید عندلیبی آمد. آن‌چه می‌خوانید دربارۀ هنرمندان سرشناسی است که نوروز ۱۴۰۳ را ندیدند.
کیومرث پوراحمد (نویسنده و کارگردان سینما و تلویزیون)، ۱۶ فروردین
کیومرث پوراحمد از مهم‌ترین فیلمسازان پس از انقلاب و خالق آثار ماندگاری در سینما و تلویزیون بود که گفته شد در ویلای شخصی‌اش در شمال ایران به زندگی‌اش پایان داده است.
در تلویزیون، کیومرث پوراحمد مجموعه «قصه‌های مجید» را براساس مجموعه داستانی از هوشنگ مرادی کرمانی کارگردانی کرد و سه فیلم سینمایی هم بر همین اساس ساخت. مجموعه «سرنخ» دیگر ساختۀ او در تلویزیون بود که از آن به عنوان بهترین سریال پلیسی ایرانی یاد می‌شود.
در سینما از «شب یلدا» به عنوان مهم‌ترین فیلم کارنامه‌اش نام برده می‌شود. «خواهران غریب»، «اتوبوس شب» و «لنگرگاه» از دیگر ساخته‌های شاخص این کارگردان است.
بیشتر در این باره:
کیومرث پوراحمد «کودکی نیمه‌تمام» خود را در ۷۴ سالگی تمام کردسینمای پوراحمد؛ «شکلاتی تلخ در پوسته‌ای شیرین»افشای راز کتاب کیومرث پوراحمد علیه انقلاب اسلامی ۱۳۵۷حسین زمان (خواننده)، ۲۱ اردیبهشت
خواننده‌ای که مهندس مخابرات بود و البته مدتی هم فرمانده معاونت مخابرات نیروی دریایی سپاه پاسداران. در دهه هفتاد خورشیدی، با رونق دوباره موسیقی پاپ در ایران، به خوانندگی روی آورد و البته در کنارش فعالیت‌های سیاسی را نیز ادامه داد. او در دوران موسوم به اصلاحات رابطۀ نزدیکی با جبهه مشارکت داشت.
حسین زمان در دهه ۸۰ از فعالیت در حوزه موسیقی به صورت رسمی ممنوع شد و اجازۀ برگزاری کنسرت را هم نیافت. با این حال در سال ۹۷، برای مدتی کوتاه، مجوز انتشار ترانه و برگزاری کنسرت پیدا کرد.
حسین زمان، اردیبهشت سال ۱۴۰۲ بر اثر بیماری سرطان کبد از دنیا رفت.
بیشتر در این باره: درگذشت حسین زمان؛ از جنگ و سیاست تا موسیقی پاپ و ممنوعیت
فخری خوروش (بازیگر)، ۲۰ خرداد
از معدود بازیگران مهم زن سینمای پیش از انقلاب بود که پس از سال ۵۷ نیز اجازه فعالیت پیدا کرد. شاخص‌ترین آثاری که او پیش از انقلاب در آنها بازی کرد، آقای هالو (داریوش مهرجویی)، نفرین (ناصر تقوایی)، سوته‌دلان (علی حاتمی) و شازده احتجاب (بهمن فرمان‌آرا) بود.
پس از انقلاب اما کارنامه کاری خانم خوروش در سینما، به اندازه دوران پیشین، پربار نبود. عمده فعالیت این بازیگر هم به حضور در سریال‌های تلویزیونی مربوط شد.
خانم خوروش از نیمه دهه هشتاد خورشیدی بازیگری را کنار گذاشت، خود را به نوعی بازنشسته و سپس هم به آمریکا مهاجرت کرد.
بیشتر در این باره: فخری خوروش؛ از آخرین بازمانده‌های نسلی کمیابمازیار - جواد بازیاران (صداپیشه)، ۲۸ تیر
مازیار بازیاران هم فیلمنامه‌نویس بود و هم در چند فیلم سینمایی بازی کرد، اما عمده فعالیتش در حوزه دوبلاژ و صداپیشگی بود.
آقای بازیاران، به دلیل توانایی در تیپ گویی‌های بسیار متنوع و تعداد قابل توجه این نوع گویندگی‌ها در کارنامه‌اش، به «آچار فرانسه دوبله ایران» شهرت داشت.
او پیش از انقلاب و در سال ۱۳۵۲، یک فیلم سینمایی با نام «صخره سیاه» را کارگردانی کرد. آقای بازیاران، ابتدای دهه نود، به دلیل بیماری، فعالیت هنری را کنار گذاشت.
فریماه فرجامی (بازیگر)، ۹ تیر
فریماه فرجامی، در دهه ۶۰ خورشیدی تبدیل به یکی از مهم‌ترین بازیگران زن سینمای ایران شد.
همکاری با مسعود کیمیایی در سه فیلم «تیغ و ابریشم»، «خط قرمز» و «سرب»، حضور در فیلم «اجاره نشین‌ها» ساخته داریوش مهرجویی، و بازی در فیلم‌های «مادر» به کارگردانی علی حاتمی و «پرده آخر» ساخته واروژ کریم‌مسیحی باعث شد تا سینمای ایران روی او به عنوان یک بازیگر با قابلیت‌های مختلف حساب ویژه‌ای باز کند.
اما این روند در دهه‌های بعد ادامه پیدا نکرد؛ آنهم به دلائل و مشکلاتی شخصی و مصائبی که این بازیگر به آنها مبتلا شد.
خانم فرجامی در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ خورشیدی، تقریبا بازیگری را کنار گذاشت و به حاشیه رفت.
بیشتر در این باره: فریماه فرجامی؛ پرده آخر زندگیخسرو حسن‌زاده (نقاش)، ۱۱ تیر
خسرو حسن‌زاده نقاش و هنرمندِ نمایش‌های چیدمانی بود و زندگی روزمره مردم، موضوع اصلی بسیاری از آثارش.
چیدمان‌های این هنرمند، بسیار معروف و شاخص بودند و قهرمانان، ستاره‌ها و چهره‌های مشهور و محبوب دستمایه آثارش قرار می‌گرفتند. خسرو حسن‌زاده سال ۱۴۰۱ نمایشگاهی با عنوان «بازگشت رضا موتوری» در گالری ایرانشهر برگزار کرد که بسیار مورد توجه قرار گرفت.
آقای حسن‌زاده در دانشگاه هنر، نقاشی و در دانشگاه آزاد، ادبیات فارسی آموخته بود.
گفته شد دلیل جانباختن خسرو حسن‌زاده، مسمومیت ناشی از مصرف الکل تقلبی در ایران بوده است.
پروین نوری‌وند (خواننده)، ۱۹ مرداد
پروین از خوانندگان مطرح زن ایران در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ خورشیدی بود. او در طول این دو دهه، بیش از ۳۰۰ ترانه اجرا کرد که معروف‌ترین‌ها، «غوغای ستارگان»، «پیک سحری» و «درد عشق» بودند. این ترانه‌ها بعدها بارها توسط خوانندگان دیگری هم اجرا شده است.
بیشترین همکاری خانم پروین با همایون خرم در مقام آهنگساز بود و ترانۀ «غوغای ستارگان» مشهورترین اثر اوست که نسل‌های گوناگون آن را زمزمه کرده‌اند و می‌کنند.
پروین نوری‌وند در سال ۱۳۵۳ از خوانندگی کناره‌گیری کرد و مرداد ۱۴۰۲ در تهران درگذشت.
ماه جهان سلوکی - روفیا (بازیگر)، ۲۵ مرداد
ماه جهان سلوکی با نام هنری روفیا با همان فیلم اولش به شهرت رسید. بازی در فیلم «امیرارسلان نامدار» در سال ۱۳۳۴. او در دهۀ سی خورشیدی در چند فیلم مهم دیگر آن دوران هم حضور پیدا کرد؛ دو فیلم «شب‌نشینی در جهنم» و «طوفان در شهر ما» به کارگردانی ساموئل خاچیکیان و «رستم و سهراب» ساخته مهدی رئیس‌فیروز.
خانم روفیا در اواسط دهه ۴۰ از بازیگری کناره‌گیری و سپس به استرالیا مهاجرت کرد. او ۲۵ مرداد ۱۴۰۲ در ۸۸ سالگی در همان کشور از دنیا رفت.
مرتضی پورصمدی (فیلمبردار) - ۱۱ شهریور
مرتضی پورصمدی از جمله فیلمبردارانی بود که وقتی پشت دوربین قرار می‌گرفت، خیال کارگردانان از خیلی بابت‌ها راحت بود. به همین دلیل، در تولید بسیاری از آثار اول و کارگردانان تازه‌کار نقشی مؤثر داشت.
او در بیست‌وهفتمین جشنوارۀ فجر سیمرغ بلورین را برای فیلمبرداری فیلم «شبانه‌روز» به دست آورد.
آقای پورصمدی همچنین چندین نمایشگاه عکس در کشورهایی مانند سوئد، فرانسه و کانادا برگزار کرده بود.
او در حالی که در میانه تصویربرداری یک مجموعه برای شبکۀ نمایش خانگی بود، به دلیل مشکلات جسمانی از دنیا رفت.
امرالله صابری (بازیگر)، ۵ مهر
امرالله صابری لیسانس کارگردانی و بازیگری را از دانشگاه دولتی هانوفر آلمان دریافت کرده بود اما در سینما، فقط تبدیل به بازیگر نقش‌های مکمل شد. با این حال او به نقش‌های نه‌چندان بلندی که ایفا می‌کرد، جلوه‌ای خاص می‌داد.
آقای صابری بازیگری در تئاتر را در اواخر دهه ۴۰ خورشیدی آغاز کرد و سپس در سال ۱۳۵۱ نقشی کوتاه در فیلم «پستچی» ساختۀ داریوش مهرجویی ایفا کرد. او سپس در چند فیلم دیگر این کارگردان هم حضور یافت، از «دایره مینا» گرفته تا نقش به‌یادماندنی‌اش در فیلم «هامون».
امرالله صابری در چندین فیلم مسعود کیمیایی از جمله «گوزن‌ها»، «بلوچ»، «غزل» و «خط قرمز» هم بازی کرد.
فردوس کاویانی (بازیگر)، ۹ مهر
بسیاری از مخاطبان، فردوس کاویانی را با نقشی که در مجموعه تلویزیونی «همسران» بازی کرد، به یاد می‌آورند. دیگر نقش مهمش در تلویزیون بازی در سریال «آژانس دوستی» بود.
آقای کاویانی دانش‌آموختۀ رشتۀ بازیگری و کارگردانی از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود. او بازیگری را پیش از انقلاب آغاز کرد اما در ابتدای دهه ۶۰ خورشیدی با بازی در دو مجموعه پرطرفدار آن سال‌ها، «محله بهداشت» و «محله بروبیا»، دیده شد.
سپس در طول سه دهه فعالیت، در آثار متعددی بازی کرد که مهم‌ترین‌هایش «اجاره‌نشین‌ها» و «بانو» ساختۀ داریوش مهرجویی و «سگ‌کشی» به کارگردانی بهرام بیضایی بودند.
آقای کاویانی در سال‌های ابتدایی دهه ۹۰ خانه‌نشین شد و بازیگری را به دلیل بیماری کنار گذاشت.
بیشتر در این باره: هادی مرزبان: فردوس کاویانی برای سینما حیف بودآتیلا پسیانی (بازیگر)، ۱۴ مهر
آتیلا پسیانی از پرکارترین بازیگران سینما، تئاتر و تلویزیون ایران پس از انقلاب اسلامی بود.
در طول چهار دهه فعالیت هنری، حدود ۸۰ فیلم سینمایی بازی کرد و در بیش از ۷۰ مجموعه تلویزیونی هم حضور یافت. ۴۰ نمایش را هم به عنوان کارگردان یا بازیگر روی صحنه برد. او همچنین از پیشگامان تئاتر تجربی در ایران بود.
آتیلا پسیانی عمدتا ایفاگر نقش‌های مکمل در آثار سینمایی و تلویزیونی بود، با این‌حال با توجه به توانایی‌هایش، توانست نقش‌های ماندگاری را خلق کند.
آقای پسیانی البته به مرور وسواسش در انتخاب نقش کمتر شد و کمیت را به کیفیت ترجیح داد. او در سال‌های پایانی عمر، به بیماری سرطان مبتلا شد و به همین دلیل از دنیا رفت.
داریوش مهرجویی (نویسنده و کارگردان)،۲۲ مهر
قتل داریوش مهرجویی و همسرش وحیده محمدی‌فر از شوکه‌کننده‌ترین اتفاقات سال گذشته بود. انگیزه‌های نامشخص افرادی که به‌عنوان متهم در دادگاه حاضر شدند، کیفرخواستی که با انتقادات برخی وکلای دادگستری و حقوقدانان مواجه شد و زوایای پیدا و پنهانِ این دو قتل، باعث شد این پرونده جنجالی و چالش‌برانگیز شود.
داریوش مهرجویی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کارگردانان تاریخ سینمای ایران و از آغازگران جنبش موسوم به «موج نو»، آثار ماندگاری در طول چند دهه از خود به یادگار گذاشته است.
از «گاو»، «آقای هالو»، «پستچی» و «دایره مینا» تا «اجاره‌نشین‌ها»، «هامون»، «بانو» و «درخت گلابی».
آقای مهرجویی چندین رمان و کتاب نیز تالیف و ترجمه کرده بود.
بیشتر در این باره: قتل داریوش مهرجویی؛ به مسلخ بردن روشنفکری معاصر
وحیده محمدی‌فر(فیلمنامه‌نویس)، ۲۲ مهر
وحیده محمدی‌فر، همسر داریوش مهرجویی، نقش مهمی در شکل‌گیری آثار این کارگردان در دو دهه اخیر داشت.
او نویسندۀ فیلمنامه‌های آثار آقای مهرجویی در این سال‌ها مانند «بمانی»، «سنتوری»، «دختردایی گمشده»، «مهمان مامان»، «نارنجی‌پوش» و چند اثر دیگر بود.
خانم محمدی‌فر طراحی لباس دو فیلم «اشباح» و «چه خوبه که برگشتی» را هم انجام داده بود.
بیشتر در این باره: قتل با هدف «ارعاب»؟؛ پیدا و پنهان پرونده قتل مهرجویی و محمدی‌فر
لی‌لی افشار (نوازنده گیتار)، ۲ آبان
لی‌لی افشار نخستین نوازندۀ گیتار کلاسیک در جهان بود که موفق شد در رشتۀ اجرای گیتار کلاسیک مدرک دکتری بگیرد. او در کودکی نوازندگی را آغاز کرد و در سال ۱۳۵۵ برای تحصیل به آمریکا رفت و در دانشگاه‌های متعددی به تحصیل پرداخت.
خانم افشار در سال ۱۹۸۹ به جایگاه استادی در دانشگاه ممفیس رسید و در آن‌جا به تدریس موسیقی در مقاطع کارشناسی تا دکتری پرداخت. او همچنین اجراهای متعددی در نقاط مختلف دنیا داشت و چندین آلبوم هم منتشر کرد.
او در سال ۲۰۰۱ ، پس از ۲۰ سال به ایران سفر کرد و پس از آن در سفرهایی متعدد، به آموزش نوازندگی گیتار پرداخت.
اکبر گلپایگانی - گلپا (خواننده) - ۱۳ آبان
اکبر گلپایگانی معروف به گلپا خوانندۀ سرشناس و شهیری بود که پس از انقلاب اسلامی در ایران فعالیتش به شدت محدود شد. او هیچگاه در داخل کشور اجازۀ برگزاری کنسرت رسمی پیدا نکرد، صدایش در رادیو و تلویزیون ممنوع بود و تنها در سال ۱۳۸۲ توانست برای انتشار دو آلبوم مجوز دولتی بگیرد.
آقای گلپایگانی البته در این چند دهه چند کنسرت را در خارج از ایران اجرا کرد.
«مرد حنجره‌طلایی» لقبی بود که مردم به اکبرگلپایگانی داده بودند. این خواننده در طول دوران فعالیتش حدود ۳۰۰ اثر منتشر کرد.
بیشتر در این باره: گلپا؛ از «مرد حنجره‌طلایی» تا «قربانی قهر و جفا»بیتا فرهی (بازیگر)، ۴ آذر
بیتا لهارخانی دینبلی مشهور به بیتا فرّهی فارغ‌التحصیل رشتهٔ هنر در دانشگاهی در آمریکا بود. خانم فرهی با همان اولین حضورش جلوی دوربین سینما به‌قول معروف ره صدساله را یک شبه طی کرد؛ بازی در فیلم «هامون» به کارگردانی داریوش مهرجویی.
بیتا فرهی در دوران فعالیتش نسبتاً گزیده‌کار بود. او علاوه بر بازی در چند فیلم آقای مهرجویی، در فیلم‌های کارگردانانی چون مسعود کیمیایی، بهمن فرمان‌آرا، رخشان بنی‌اعتماد و فریدون جیرانی هم ایفای نقش کرد.
پروانه معصومی (بازیگر)، ۶ آذر
سکینه کبودرآهنگی مشهور به پروانه معصومی به عنوان بازیگر کارنامه‌ای کاملاً متفاوت پیش و بعد از انقلاب دارد.
او قبل از انقلاب بازیگر ثابت فیلم‌های بهرام بیضایی بود؛ از «رگبار» و «کلاغ» تا «غریبه و مه». در آن سال‌ها در فیلم‌های «شهر قصه» و «بیتا» هم بازی کرد.
بعد از انقلاب اما تبدیل به ایفاگر نقش‌هایی شد که تصویر مطلوبِ زن از دیدگاه‌ِ جمهوری اسلامی بود یا به عبارتی دیگر، آن‌چه حکومت از زن انتظار داشت، او بر پردۀ سینما نقشش را بازی می‌کرد. نتیجۀ این روند کارنامه‌ای مختصر اما مهم پیش از انقلاب و پرشمار ام کم‌کیفیت بعد از انقلاب بود.
بیشتر در این باره: درگذشت پروانه معصومی و بیتا فرهی؛ تأثیر ناگزیر سیاست بر هنرشاهرخ شاهید (خواننده)، ۱۲ آذر
شاهرخ شاهید فعالیت هنری را از ۱۲ سالگی در برنامه کودک رادیوی ملی ایران آغاز کرد و به تشویق پدرش نزد اسماعیل مهرتاش ردیف‌های موسیقی ایرانی را آموخت.
شاهرخ تا سال ۱۳۵۴ دو آلبوم موسیقی منتشر کرد. او در سال ۱۹۷۵ برای ادامهٔ تحصیل در رشته موسیقی و فعالیت در ارکستر فیلارمونیک شهر لس‌آنجلس، به آمریکا مهاجرت کرد. او در سال ۵۷، رفت و آمدی به ایران داشت، اما پیش از شکل‌گیری و قطعیت انقلاب اسلامی، کشور را برای همیشه ترک کرد.
این خواننده و آهنگساز در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ بسیار پرکار بود و ترانه‌ها و آلبوم‌های مختلفی را منتشر کرد.
شاهرخ شاهید، مواضع مشخصی هم علیه جمهوری اسلامی داشت و فعالیت‌های مختلفی را در سال‌های پس از انقلاب در این راستا انجام داد.
بیشتر در این باره: شاهرخ؛ خواننده‌ای با امضایی که در سایه ماندرضا صفایی‌پور (بازیگر)، ۲۶ آذر
رضا صفایی‌پور، معروف به طوفان، از بازیگران نقش مکمل در فیلم‌های اکشن و حادثه‌ای بود. ۵۰ سال فعالیت در سینما و بازی در فیلم‌هایی که هدف‌شان از تولید مشخص بود، ولی رضا صفایی‌پور نقشش را در آنها درست بازی می‌کرد.
آقای صفایی‌پور در یک دهه اخیر درگیر بیماری پارکینسون بود و فعالیت چندانی در سینما و تلویزیون نداشت.
ناصر طهماسب (صداپیشه)، ۱ دی
ناصر طهماسب ازجمله صداپیشگانِ نسل طلایی ایران با صدایی خاص بود که نقش‌های ماندگاری را دوبله کرد. طنین منحصربه‌فرد صدا و قابلیت تیپ‌سازی باعث شده بود تا نقش‌ها با صدای او، جانی دوباره پیدا کنند.
او در فیلم‌های مختلفی به جای جک نیکلسون، کری گرانت، هارولد لوید، هنری فاندا، گری کوپر، جیمز استورات و بسیاری دیگر از بازیگران نامدار هالیوودی صحبت کرده بود.
در آثار ایرانی هم صحبت به جای نصرت کریمی در «دایی جان ناپلئون» و علی نصیریان در «هزاردستان»، شاخص‌ترین صداپیشگی‌های آقای طهماسب هستند.
ناصر طهماسب البته سودای بازیگری هم داشت و در چند فیلم و سریال تلویزیونی ایفای نقش کرده بود.
با این حال، فعالیت این صداپیشه به‌عنوان راوی در برنامه‌های امنیتی و اطلاعاتی تلویزیون جمهوری اسلامی در دهۀ اخیر با انتقادات و واکنش‌های مختلفی روبه‌رو شد.
پردیس افکاری (بازیگر)، ۳ اسفند
پردیس افکاری دانش‌آموختۀ بازیگری و کارگردانی از دانشگاه آزاد بود. در تئاتر و بر روی صحنه، کارنامه پربارتری به لحاظ کیفی در مقایسه با سینما داشت. بازیگری را در سینما از اواخر دهه ۶۰ آغاز کرد و در فیلمها و سریال‌های مختلفی حضور یافت.
خانم افکاری اواسط دهه ۹۰ به شبکه جم در ترکیه پیوست و در چند سریال ایفای نقش کرد. او سپس به ایران بازگشت؛ فعالیتی البته انجام نداد و به دلیل ابتلا به سرطان از دنیا رفت.
پرویز ربیعی (صداپیشه)، ۵ اسفند
پرویز ربیعی از مهم‌ترین صداپیشگان نقش‌های مکمل در تاریخ دوبله ایران است. شاید خیلی‌ها با دوبله نقش «پدر پسرشجاع» در یک مجموعه انیمیشن او را به یاد بیاورند اما آقای ربیعی در فیلم‌های متعددی به جای بازیگرانی چون رابرت دووال، جرج سی اسکات، کریستوفر لی، دنیس هاپر و استیو مک‌کوئین، صداپیشگی کرده بود.
پرویز ربیعی در رادیو هم فعالیت داشت و سال‌ها در برنامۀ «صبح جمعه با شما»، در نمایشنامه‌های کوتاه رادیویی، ایفای نقش کرده بود.
جمشید عندلیبی (نوازنده نی)، ۱۵ اسفند
جمشید عندلیبی از مهم‌ترین نوازندگان نی در موسیقی کلاسیک ایران در دوران حاضر بود. او همکاری‌های متعددی در آلبوم‌های موسیقی به عنوان نوازنده نی به خصوص در آثار محمدرضا شجریان داشت.
یکی از به یادماندنی‌ترین اجراهای آقای عندلیبی هم در آلبوم «نی‌نوا» ساخته حسین علیزاده شکل گرفت.
جمشید عندلیبی علاوه بر نوازندگی، در کار آهنگسازی هم فعال بود و چند آلبوم با صدای علیرضا افتخاری تولید کرد.