جایی در فاصلهٔ ۵۰ سال نوری از ما سیاره‌ای وجود دارد که نه‌تنها ممکن است میزبان آب مایع باشد بلکه ظاهری هم شبیه به یک چشم دارد؛ از جذاب‌ترین نمونه‌های سیاره‌های فراخورشیدی برای جست‌وجوگران حیاتِ مشابه زمین در فضا.
اگر تا نیمه دهه ۱۹۹۰ میلادی از دانشمندان می‌پرسیدید که دورتر از منظومه شمسی چند سیاره دورِ ستاره‌های دیگر در حال چرخش‌اند، احتمالاً پاسخ‌شان این بود که شاید خیلی، ولی ما تاکنون حتی یک نمونه هم پیدا نکرده‌ایم.
داستان اما امروز تغییر کرده است. تا الان که این مطلب را می‌خوانید، جنگلی عظیم از سیاره‌های فراخورشیدی مختلف در فراسوی خورشید ما کشف شده است. حضور بیش از پنج هزار و ۶۰۰ سیاره را تاکنون با قطعیت در اطراف ستاره‌های دیگر تأیید کرده‌ایم و هزاران نامزد دیگر برای چنین سیاراتی شناسایی شده که منتظر تأیید هستند و این تازه سپیده‌دم عصر حضور ما در جنگل انبوهی از سیاره‌های فراخورشیدی است.
در این جنگل شما می‌توانید با سیاره‌هایی عجیب‌وغریب آشنا شوید؛ آن‌هایی که به دور دو یا چند سیاره می‌گردند، آن‌هایی که با ابعادی بزرگ‌تر از مشتری در فاصله‌ای نزدیک‌تر از عطارد قرار دارند و نسبت به خورشید به دور ستاره مادر خود می‌گردند و جو گازی آن‌ها در هر بار دور زدن‌شان تبخیر می‌شود و گیسویی افشان از گازهای تبخیر شده روان می‌کند، و زمین‌های یخ‌زده و غول‌های عظیم.
عصر فراخورشیدی‌ها با نسل تازهٔ تلسکوپ‌های فضایی و روش‌های جدید کشف و تشخیص این اجرام دوردست روزبه‌روز غنی‌تر و متنوع‌تر می‌شود و دانش ما را از دنیایی که در آن زندگی می‌کنیم، تغییر می‌دهد.
یکی از جام‌های مقدس جست‌وجوی فراخورشیدی‌ها یافتن سیاره‌ای است که آن‌قدر به زمین شبیه باشد که شاید بتواند میزبان نوعی حیات باشد. حالا گروهی از محققان امیدوارند سیاره‌ای در همسایگی ما این ویژگی را داشته باشد.
ابرزمینی در صورت فلکی نهنگ (قَیطُس)
LHS-1140b سیاره‌ای است که در راستای صورت فلکی نهنگ و به‌نسبت در نزدیکی‌های ما قرار دارد. فاصله‌اش با ما فقط ۴۹ سال نوری است و سال ۲۰۱۷ میلادی بود که محققان توانستند آن را کشف کنند. این سیاره به دور یک ستارهٔ کوتولهٔ قرمز در حال گردش است و البته تاکنون یک سیاره دیگر هم در اطراف این ستاره کشف کرده‌ایم.
ویژگی جذاب این سیاره این بود که در منطقه و مداری به دور ستاره مادر خود می‌گشت که اصطلاحاً آن را کمربند حیات می‌نامند؛ جایی که نه آن‌قدر به ستاره مادر نزدیک است که گرمای ستاره امکان شکل‌گیری آب مایع را روی آن از بین ببرد و نه آن‌قدر دوردست که تبدیل به سرزمینی یخ‌زده و یخبندان شود.
حالا اما گروهی از محققان در تحقیقی که نتایجش را در بانک مقالات علمی arXiv منتشر کرده‌اند، با کمک رصدهای تلسکوپ فضایی جیمز موفق شده‌اند حدس‌های جذابی دربارهٔ این سیاره مطرح کنند؛ حدسیاتی که نه‌تنها امکان وجود آب مایع در بخشی از آن را ممکن فرض می‌کند که ظاهری جذاب و شگفت‌انگیز را برای آن به تصویر می‌کشد.
سیارهٔ باباغوری یا چشم‌مانند
تحقیقات جدی این فرض را مطرح کرده است که این سیاره احتمالاً اقیانوسی به‌دام‌افتاده در لایه‌ای از یخ است، اما در بخشی از آن که رو به ستاره مادر قرار دارد، منطقه‌ای چهار هزار کیلومتری وجود دارد که چون عنبیه چشم ممکن است میزبان آب مایع باشد؛ ناحیه‌ای که به‌طور خیره و دائم رو به ستاره مادرش دارد.
تحقیقات این گروه از محققان نشان می‌دهد که از بین همهٔ سیاره‌هایی که تاکنون شناخته‌ایم، این سیاره از نظر دمایی بهترین شانس برای میزبانی از آب مایع را حداقل در بخشی از سطح خود دارد.
این سیاره به‌دلیل اثر نیروهای گرانشی خود اصطلاحاً در مدار خود به دور ستاره قفل شده است. شما با این پدیده آشنا هستید؛ فارغ از این‌که چه زمانی از روی زمین به ماه نگاه کنید، همواره نیمی از ماه را می‌بینید و بخشی از ماه همیشه از چشمان انسان‌ها روی زمین پنهان است.
دلیل این پدیده این است که ماه در همان مدت‌زمانی به دور زمین می‌گردد که یک دور به دور خودش می‌گردد. به عبارتی یک شبانه‌روز ماه تقریباً معادل یک دور گردشش به دور زمین است و برای همین همیشه از روی زمین ما می‌توانیم یک سوی آن را ببینیم.
این اتفاق در مورد این سیاره همسایهٔ ما نیز رخ داده است (واقعاً در مقیاس نجومی ۵۰ سال نوری معادل همسایگی نزدیک و هم‌محله‌ای به شمار می‌رود).
محققان با کمک تلسکوپ فضایی جیمز وب این سیاره را رصد و سعی کردند ببینند آیا نشانه‌ای از جو را در آن پیدا می‌کنند‌یا نه. نتایج طیف‌سنجی از آن نشان داد که این سیاره نه‌تنها دارای جوی مملو از هیدروژن است که یک جو ثانویه غنی از نیتروژن نیز دارد که در دوران پس از تثبیت و شکل‌گیری این سیاره به وجود آمده است.
ترکیب داده‌های پیشین مربوط به جرم و چگالی و همین‌طور داده‌های تازه از ترکیب جوی باعث شد محققان این فرض را مطرح کنند که این سیاره، همانند برخی اقمار منظومه شمسی و شبیه به یوروپا در اطراف مشتری یا انسلادوس در زمان ظهر، یک اقیانوس آب دارد که بخش‌های بزرگی از آن زیر لایه‌ای از یخ قطور پنهان است.
اما قفل‌شدگی مداری این سیاره به‌سوی خورشید خودش باعث شده در این بخش، جایی که به‌طور دائم در مقابل دمایی قابل‌قبول و حدود ۲۰ درجه سانتی‌گراد قرار دارد، حوضچه‌ای از آب مایع در میان اقیانوسی یخ‌زده پدید آمده باشد.
همین عارضه هم ظاهری شبیه به عنبیه یک چشم به این سیاره داده که در حال نگاهی خیره به ستاره مادر خود است.
حالا محققان در تلاش‌اند تا بتوانند طی یکی دو سال آینده با جمع‌آوری داده‌های تازه جزئیات بیشتری از جو این سیاره را کشف کنند. آن‌ها احتمال می‌دهند بتوانند نشانه‌هایی از دی‌اکسید کربن را نیز در جو این سیاره کشف کنند.
آیا سیاره‌ای میزبان حیات کشف کرده‌ایم؟
این سؤالی نیست که بتوان به‌سادگی به آن جواب داد. تا الان هیچ نشانهٔ حیاتی در این سیاره یا در هیچ جای دیگرِ عالَم پیدا نشده است.
اگر رصدهای فعلی تأیید شود که این سیاره دارای اقیانوسی از آب مایع است، به‌هیچ‌وجه به این معنا نیست که بتوانیم به‌طور مستقیم نتیجه بگیریم که حیات هم در آن برقرار است.
حیات، به‌گونه‌ای که روی زمین آن را می‌شناسیم، در اکثر موارد نیازمند آب مایع است اما وجود آب مایع به‌تنهایی به‌هیچ‌وجه به معنای وجود حیات نیست.
ضمن این‌که حتی همین‌جا و روی زمین ما نمونه‌هایی از حیات را می‌شناسیم که در شرایطی باورناپذیر زندگی می‌کنند (قسمت ۲۶ پادکست چیستا رادیوفردا درباره موجودات سخت‌دوست را گوش کنید).
Your browser doesn’t support HTML5
سخت دوستان و چالش‌های جستجوی حیات فرازمینی
با این حال، این کشف، در صورت تأیید، گام جذابی در توسعهٔ درک ما از این جنگل عظیم سیاره‌ای است که در عالم وجود دارد.
ما چون کاشفانی هستیم که تازه در لبهٔ این جنگل انبوه قرار داریم و شگفتی‌هایی که در میانه آن در انتظار ما است، شاید فراتر از دورپروازانه‌ترین تخیلات ما باشد.
Your browser doesn’t support HTML5
گشتی در جهان سیاره‌های فراخورشیدی