ايدئولوژی نوليبرال و بحران

دو کتاب ايدئولوژی نوليبرال و بحران، که هفته گذشته منتشر شدند، مکتب نئولیبرالیسم را در اقتصاد و اقتصاد سیاسی با نگاهی نقاد تحلیل و برخی ابعاد بحران کنونی اقتصاد جهانی را از این منظر بررسی می‌کنند.
مکتب نئولیبرالیسم تا پیش از بحران اقتصادی کنونی جهان برنده بلامنازع نبرد مکاتب اقتصادی تلقی می‌شد و مکتب هادی برنامه‌ریزی‌های اقتصادی در اغلب کشورهای جهان بود. اما در سال‌های اخیر نقد این مکتب از انزوای گرایش‌های چپ به درآمده و بر بستر شکست الگوی نئولیبرالی در عمل و تأثیرات جهانی و گسترده بحران کنونی بر بازار، نهادها و ساختارهای اقتصادی و بر سیاست و زندگی عمومی مردم، به بحثی به تقریب همگانی بدل شده است.

در کتاب ايدئولوژی نوليبرال مقالاتی از برخی از سرشناس‌ترین و معتبرترین متفکران و نظریه‌پردازان معاصر جهان چون استفن گيل، پير بورديو، ايمانوئل والرشتاين، ساشاليلی و جف شندلر گزیده و ترجمه شده است.

پرویز صداقت، گردآورنده مقالات و مترجم کتاب، در مقدمه خود بر کتاب تصویری گویا و نقدی جالب درباره مفاهیم اصلی مکتب نولیبرال در عرصه‌های اقتصادی، سیاسی، فلسفه و اخلاق به دست داده و ادعای هواداران این مکتب را درباره پیوند خود به خودی و مکانیکی این مکتب و رشد و ارتقای دموکراسی تحلیل می‌کند.

پرویز صداقت تحصیلات دانشگاهی خود را در اقتصاد به پایان برد، در دو سه دهه اخیر با نشریاتی چون آدینه، فرهنگ و توسعه و ایران فردا همکاری و چند سال سردبیری ماهنامه بورس و روزنامه سرمایه را بر عهده داشته و تا کنون مقالات و کتاب‌های بسیاری را در عرصه اقتصاد و اقتصاد سیاسی تألیف و ترجمه کرده است.

نویسندگان مقالات کتاب ايدئولوژی نوليبرال اغلب به گرایش منتقدان چپگرای نئولیبرالیسم تعلق دارند اما بحران کنونی اقتصاد جهانی، که از آنکه به عنوان وخیم‌ترین بحران نظام اقتصاد جهانی یاد می‌کنند و شکست الگوی مکتب نئولیبرال، که حتی در مهد این مکتب در آمریکا به تغییرات سیاسی مهمی منجر شده است، اگر نه تمامی که بخشی از نقد چپ را از بازار آزاد سرمایه به مبحثی عمومی بدل کرده است.

کتاب «بحران» را محمد قراگوزلو تألیف کرده است. مؤلف در این کتاب کوشیده است تا برخی مفاهیم اصلی مکتب نئولیبرالیسم، از جمله خصوصی‌سازی نهادهای اقتصادی و مکانیسم‌های بازار آزاد بورس را تحلیل و الگوی مبتنی بر این مکتب را نقد کند.

نویسندگان هر دو کتاب مکتب نولیبرال را مکتبی «کاهشی» می‌دانند که با مطلق کردن مکانیسم‌های بازار آزاد و با کاهش یا حذف نقش دولت برآمده از رأی مردم در اقتصاد و با حذف برنامه‌ریزی اقتصادی، عدالت اجتماعی و قانونمند کردن نسبی بازار آزاد سرمایه به سود جامعه کل، روندهایی چون شکاف بین فقر و غنا، تراکم ثروت در دست لایه‌ای نازک و کم‌شمار و تراکم فقر در میان اکثریت مردم و غارت کار و سرمایه‌های ملی را تشدید کرده و بحران بزرگ و عمیق کنونی را با ابعاد جهانی پدید آورده است.

تأثیر اغلب پنهان مانده اقتصاد بر زیست فرهنگی، سیاسی و اجتماعی مردم و جوامع عمیق و گسترده است اما کتاب‌های اقتصادی، به ویژه آثار تخصصی، در سنجش با ادبیات، هنر، تاریخ، سیاست و فلسفه، با استقبال کمتری در بازار کتاب روبه‌رو هستند هر چند برخی آثار مهم در عرصه اقتصاد سیاسی، چون کتاب ثروت ملل آدام اسمیت و سرمایه مارکس از پرخواننده‌ترین و تأثیرگذارترین کتاب‌های تاریخ بشری بوده‌اند.

بحران کنونی تأثیر پنهان مانده اقتصاد را بر زیست سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مردمان و جوامع آشکار و مباحث اقتصاد و اقتصاد سیاسی و بحث درباره شیوه‌های مدیریت بحران‌های اقتصادی را از انزوای محافل آکادمیک و تخصصی به درآورده و در عرصه سیاست، رسانه‌های عمومی و در میان مردم مطرح کرده است. این بحران بر هنجار بازار کتاب جهان و بازار کتاب ایران نیز اثر گذاشت و گرایش پایین بازار کتاب به کتاب‌های اقتصادی را تا حدی تغییر داد.

اقتصاد ایران به گفته اغلب کارشناسان نه بر چرخه تولید و توزیع کالا و کار که بر توزیع درآمدهای ارزی نفت و گاز متکی است با این همه این اقتصاد نیز از تأثیرات پردامنه بحران کنونی در امان نمانده و آسیب‌شناسی این بحران نقد مکتب نولیبرال را، که پس از چنگ ایران و عراق به مکتب هادی برنامه‌ریزی اقتصای کلان ایران بدل شد، به یکی از مباحث اصلی برنامه‌ریزی اقتصادی در ایران بدل کرده است.

پرویز صداقت در مقدمه کتاب ايدئولوژی نوليبرال «افت نسبی رشد اقتصادهای غرب در دهه‌ ۱۹۷۰ و پایان دوره طلایی سرمایه‌داری بعد از جنگ دوم جهانی، پیروزی‌های سیاسی مکرر نولیبرال‌ها، تفوق نولیبرال‌ها بر صندوق‌ بین‌المللی پول و بانک جهانی و تجویز برنامه‌ تعدیل ساختاری به کشورهای درحال ‌توسعه، سقوط کشورهای کمونيستی، رشد چشمگیر چین در سه دهه‌ گذشته، الزامات ناشی از جهانی‌شدن و ادغام جهانی بازارها و تلاش برای اعاده‌ قدرت طبقاتی نخبگان حاکم بر جامعه و بازپس‌‌گیری آنچه مبارزات اجتماعی و پروژه‌ دولت رفاه در سال‌های پس از جنگ برای مردم و جوامع به ارمغان آورده بود» را زمینه‌ها و عوامل جذابیت مکتب نئولیبرالیسم می‌داند و بر آن است که حاکمیت این مکتب بر اقتصاد اغلب کشورهای جهان، زمینه‌های اصلی بحران کنونی را فراهم کرده است.