ولاديمير پوتين نخست وزير قدرتمند روسيه و رجب طيب اردوغان نخست وزير ترکيه با هدف فراهم آوردن زمينه توسعه همکاری های راهبردی میان دو کشور بزرگ منطقه، روز ۸ ژوئن در استانبول ديدار و پيرامون مناسبات دو جانبه و اوضاع منطقه گفت‌وگو خواهند کرد. دولت‌های آمريکا، ايران، آذربايجان، ارمنستان، اسرائيل و قبرس نتايج گفت‌وگو های استانبول را از نزديک تعقيب می‌کنند.
ديدار روز ۸ ژوئن پوتين، به دعوت اردوغان و به بهانه حضور در سومين اجلاس سران کنفرانس امنيتی «راهکارهای تقويت همکاری و اعتماد سازی متقابل در آسيا » صورت می‌گيرد. کنفرانس ياد شده که يک مجمع همکاری بين دولتی بشمار می‌رود، در سال ۱۹۹۲ و طی چهل و هفتمين اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل، به پيشنهاد نور سلطان نظر بايف رييس جمهور قزاقستان بنيان نهاده شد.
نقش نفت و گاز
پوتين پيش از اين دوبار در سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۰۹ ، در مقام رييس جمهور از ترکيه ديدار بعمل آورده و اين اولين بار خواهد بود که در منصب نخست وزيری روسيه به آن کشور مي‌رود. متقابلاً اردوغان نيز تاکنون چند بار به روسيه سفر کرده و با رهبران کنونی کرملين دارای روابط نزديک دوستانه است.
از زمان به روی کار آمدن پوتين و اردوغان مبادلات تجاری مابين دو کشور افزايش چشمگير يافته و همکاریهای سياسی مسکو و آنکارا با وجود حفظ شرايط رقابتی مابين دو قدرت بزرگ منطقه، از ابعاد گسترده‌تری بر خوردار شده است. رقابت ترکيه با روسيه در اجرای طرح مبادله اورانيوم غنی شده ايران با سوخت اتمی از جمله تازه ترين نمونه‌ها است.
بی ترديد مناسبات دو جانبه تجاری روسيه و ترکيه و در صدر آنها همکاری در زمينه انرژی، با اهميت‌ترين موضوع در مذاکرات دو روزه پوتين با رهبران ترکيه خواهد بود. با اين وجود همکاریهای سياسی و امنيتی، با انگيزه تحکيم و گسترش مناسبت استراتژيکی نيز در دستور مذاکرات استانبول قرار گرفته است. حضور سرگئی لاوروف در کنار پوتين نشانه اهميت ابعاد سياسی مذاکرات پوتين با مقامات ترکيه در استانبول بشمار می‌رود.
افزايش مبادلات تجاری
از زمان انحلال اتحاد شوروی در ابتدای دهه ۹۰ ، مبادلات تجاری ترکيه و روسيه هر سال از وسعت بيشتری برخوردار شده است. مبادلات دو کشور طی ۲۰ سال گذشته از ۲۰۰ ميليون دلار در سال به ۴۰ ميليارد دلار در سال ۲۰۰۹ افزايش يافته و همچنان در حال رشد بيشتر است.
اينک روسيه بعد از آلمان دومين شريک تجارت خارجی بزرگ ترکيه محسوب می‌شود، اگرچه رشد تجارت میان دو کشور هنوز به تامين رضايت کامل ترکيه منجر نشده است. علت نارضايی نسبی ترکيه عدم توازن در مبادلات دو جانبه و عدم تعادل آن به نفع روسيه است.
مقايسه رشد قابل ملاحظه مبادلات تجاری مابين ترکيه و روسيه با رشد تجارت خارجی میان ايران و روسيه، می‌تواند به نوبه خود ميزان اهميت هر يک از دو محور همکاری را نمودار سازد.
روسيه، ايران و ترکيه
مبادلات سالانه تجاری ايران و شوروی پيش از انقلاب به ۷۰۰ ميليون دلار بالغ می‌شد و ايران از توازن مثبت صادرات به آن کشور برخوردار بود. حجم کنونی مبادلات تجاری ايران و روسيه اندکی بيش از ۲ ميليارد دلار در سال است که در مقايسه با ۴۰ ميليارد دلار مبادله تجاری میان روسيه و ترکيه بسيار اندک بنظر می‌رسد.
صادرات عمده روسيه به ترکيه گاز و نفت و صادرات متقابل ترکيه شامل کالاهای ساخته شده و مصرفی است. با هدف توسعه صادرات کالاهای مصرفی، ترکيه طی سال‌های اخير متوسل به افزايش سرمايه‌گذاری‌های مستقيم در روسيه شده است. احداث يک کارخانه توليد تلويزيون در آن کشور از جمله تازه‌ترين موارد سرمايه‌گذاری های صاحبان صنايع ترک در روسيه محسوب می‌شود.
ترکيه مايل است بعنوان واسطه صادرات گاز و نفت روسيه و منطقه خزر به اروپا عمل کند. روسيه نيز به نوبه خود مايل است به منظور صدور بخشی از گاز و نفت خود به اروپا، خاورميانه و شمال آفريقا، مسير ترکيه را مورد استفاده قرار دهد. با توجه به علاقمندی اروپا به متنوع کردن منابع و مسير های تامين گاز و نفت، استفاده از مسير ترکيه به بهبود موقعيت روسيه در رقابت با لوله گاز نابوکو کمک خواهد کرد.
با تشخيص اين علاقمندی، آنکارا تنهای ۲۴ روز پس از امضاء قرار داد لوله گاز نابوکو، قرارداد خط لوله جريان جنوبی را با روسيه به امضاء رساند. امضاء اين قرار داد بخصوص در ارمنستان و قبرس با حساسيت‌های خاص مواجه شد.
خط لوله گاز جريان آبی جنوب که در سال ۲۰۰۴ میان ترکيه و روسيه بامضاء رسيد از منطقه شمال قبرس و بخش يونانی‌نشين جزيره عبور خواهد کرد. روسيه همچنين مايل است به منظور ارسال بخشی از نفت صادراتی حوزه دريای سياه به مديترانه، بدون عبور از تنگه بسفر، مسير ترکيه را مورد استفاده قرار دهد. ترکيه اميدوار است از راه عرضه خدمات ترانزيت نفت و گاز، نه تنها نقش مهمتری در تامين انرژی اروپا و امنيت آن ايفا کند که همزمان از راه دريافت حقوق مربوط موازنه تجاری بهتری با روسيه بدست آورد.
بعد از جنگ سرد
مناسبات کنونی ترکيه و روسيه تا حدود زيادی متاثر از شرايط دوران پيش از جنگ سرد قرار دارد. اين مناسبات بخصوص در نتيجه تحولات يک دهه گذشته در معرض عوامل تاثير گذار تازه‌ای قرار گرفته است. رويداد ۱۱ سپتامبر در نيويورک، تغيير حکومت طالبان در افغانستان، اشغال عراق توسط آمريکا، ماجرای برخورد خونين اسرائيل با امداد رسانان عازم غزه از جمله اين عوامل بشمار می‌روند.
در ماه مارس سال ۲۰۰۳ پارلمان ترکيه با دو سوم آراء به تقاضای دولت داير بر صدور اجازه عبور نيروهای آمريکايی عازم عراق رای منفی داد حال آنکه ترکيه هنوز عضويت پيمان نظامی ناتو را در اختيار دارد. عضويت ترکيه در ناتو بخشی از طرح دفاع از آن کشور در مقابل نفوذ اتحاد شوروی محسوب می‌شد.
در شرايط کنونی روابط ترکيه و روسيه، بر خلاف دوران جنگ سرد نه بر مبنای ترس متقابل که بر اساس نياز متقابل به توسعه همکاریهای دوجانبه و منطقه‌ای استوار است. مناسبات ترکيه با آمريکا و ناتو نيز بدليل تغيير شرايط پس از دوران جنگ سرد تحت تاثير عوامل تازه قرار گرفته است.
در سال جاری انتظار می‌رود که نزديک به ۲ ميليون اتباع روسی به ترکيه سفر کنند. اين حجم بالای ديدار های تفريحی و مسافرتی يکی از نشانه‌های دوستانه شدن مناسبات میان دو کشور و عبور آن دو از دوران جنگ سرد است.
توسعه اين مناسبات در حدی است که روسيه به صدور جنگ افزار به ترکيه علاقمند شده و قصد دارد در اين بازار از راه صدور تعدادی هليکوپتر جای پای مناسبی بدست آورد. کرملين همچنين اميدوار به فروش رآکتور های اتمی به ترکيه و تامين سوخت آنها است.
ارمنستان و آذربايجان
در عرصه سياست خارجی، نزديکی روسيه و ترکيه نگرانی‌هايی را در ارمنستان و آذربايجان بوجود آورده است. ارمنستان روسيه را در نقش برادر بزرگتر می‌بيند. اين همان تصويری است که آذربايجان برای خود از ترکيه ترسيم کرده است. در عين حال ارمنستان و آذربايجان از بهار سال ۱۹۹۳ تاکنون در مناقشه ارضی قره باغ درگيرند.
به نظر می‌رسد توسعه همکاریهای ترکيه و روسيه از يک سو و از سوی ديگر تلاش‌های جاری برای عادی‌سازی مناسبات میان آنکارا و ايروان، و ارتقاء آن حداقل در سطح مناسبات مسکو با باکو بتواند به بازگرداندن تعادل و آرامش بيشتر در قفقاز جنوبی ياری دهد.
عامل اسرائيل
مناسبات کنونی روسيه با اسرائيل عادی و دوستانه است. در عين حال روسيه اهميت بيشتری برای توسعه مناسبات با ترکيه قائل است. وسعت خاک، ميزان جمعيت، شرايط جغرافيايی و حجم مبادلات تجاری با ترکيه اهميت آنرا برای روسيه بسيار بيشتر از اهميت مناسبات با اسرائيل ساخته است. بعلاوه، دوستی با اسرائيل عامل منفی در مناسبات روسيه با کشور های خاورميانه بشمار می‌رود حال آنکه توسعه دوستی با ترکيه برای مسکو يک مزيت خاورميانه‌ای است.
هماهنگی سياسی بيشتر ترکيه با روسيه می‌تواند توازن قوا در منطقه به زيان اسرائيل تغيير داده و آن کشور را در منطقه با فشار های تازه‌ای روبرو سازد.
بخصوص بعد از رويداد اخير در آب‌های غزه که به تيره‌تر شدن هر چه بيشتر روابط آنکار و تلآويو انجاميد، نگرانی‌های اسرائيل نسبت به نزديکی سياسی ترکيه و روسيه بيشتر از گذشته شده است. تاثير تقويت محور مسکوـانکارا در حدی است که گفته می‌شود، ممکن است اسرائيل در نتيجه در خواست ترکيه و برخلاف پيشبينی گذشته از مسير لوله انتقال گاز روسيه به خاورميانه حذف شود.
در زمان جنگ سرد و پيش از فروپاشی اتحاد شوروی، آن کشور با ترکيه هم مرز بود. از زمان پايان جنگ سرد دو کشور برای اولين بار پس از چند قرن فاقد مرز مشترک شده‌اند. با اين حال از دست دادن مرزهای مشترک نه تنها به کاهش سطح همکاری های دو کشور منجر نشده، که حتی به توسعه بيش از پيش آن ياری داده است.
در ادامه اين همکاری‌ها و در صورت دوام حکومت حزب عدالت و توسعه در آنکارا، دور از ذهن نيست که ترکيه در آينده سطح همکاریهای خود را با ناتو کاهش داده و به همکاریهای امنيتی منطقه‌ای با مشارکت روسيه علاقمند شود.
ديدار روز ۸ ژوئن پوتين، به دعوت اردوغان و به بهانه حضور در سومين اجلاس سران کنفرانس امنيتی «راهکارهای تقويت همکاری و اعتماد سازی متقابل در آسيا » صورت می‌گيرد. کنفرانس ياد شده که يک مجمع همکاری بين دولتی بشمار می‌رود، در سال ۱۹۹۲ و طی چهل و هفتمين اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل، به پيشنهاد نور سلطان نظر بايف رييس جمهور قزاقستان بنيان نهاده شد.
نقش نفت و گاز
پوتين پيش از اين دوبار در سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۰۹ ، در مقام رييس جمهور از ترکيه ديدار بعمل آورده و اين اولين بار خواهد بود که در منصب نخست وزيری روسيه به آن کشور مي‌رود. متقابلاً اردوغان نيز تاکنون چند بار به روسيه سفر کرده و با رهبران کنونی کرملين دارای روابط نزديک دوستانه است.
از زمان به روی کار آمدن پوتين و اردوغان مبادلات تجاری مابين دو کشور افزايش چشمگير يافته و همکاریهای سياسی مسکو و آنکارا با وجود حفظ شرايط رقابتی مابين دو قدرت بزرگ منطقه، از ابعاد گسترده‌تری بر خوردار شده است. رقابت ترکيه با روسيه در اجرای طرح مبادله اورانيوم غنی شده ايران با سوخت اتمی از جمله تازه ترين نمونه‌ها است.
بی ترديد مناسبات دو جانبه تجاری روسيه و ترکيه و در صدر آنها همکاری در زمينه انرژی، با اهميت‌ترين موضوع در مذاکرات دو روزه پوتين با رهبران ترکيه خواهد بود. با اين وجود همکاریهای سياسی و امنيتی، با انگيزه تحکيم و گسترش مناسبت استراتژيکی نيز در دستور مذاکرات استانبول قرار گرفته است. حضور سرگئی لاوروف در کنار پوتين نشانه اهميت ابعاد سياسی مذاکرات پوتين با مقامات ترکيه در استانبول بشمار می‌رود.
افزايش مبادلات تجاری
از زمان انحلال اتحاد شوروی در ابتدای دهه ۹۰ ، مبادلات تجاری ترکيه و روسيه هر سال از وسعت بيشتری برخوردار شده است. مبادلات دو کشور طی ۲۰ سال گذشته از ۲۰۰ ميليون دلار در سال به ۴۰ ميليارد دلار در سال ۲۰۰۹ افزايش يافته و همچنان در حال رشد بيشتر است.
اينک روسيه بعد از آلمان دومين شريک تجارت خارجی بزرگ ترکيه محسوب می‌شود، اگرچه رشد تجارت میان دو کشور هنوز به تامين رضايت کامل ترکيه منجر نشده است. علت نارضايی نسبی ترکيه عدم توازن در مبادلات دو جانبه و عدم تعادل آن به نفع روسيه است.
مقايسه رشد قابل ملاحظه مبادلات تجاری مابين ترکيه و روسيه با رشد تجارت خارجی میان ايران و روسيه، می‌تواند به نوبه خود ميزان اهميت هر يک از دو محور همکاری را نمودار سازد.
روسيه، ايران و ترکيه
مبادلات سالانه تجاری ايران و شوروی پيش از انقلاب به ۷۰۰ ميليون دلار بالغ می‌شد و ايران از توازن مثبت صادرات به آن کشور برخوردار بود. حجم کنونی مبادلات تجاری ايران و روسيه اندکی بيش از ۲ ميليارد دلار در سال است که در مقايسه با ۴۰ ميليارد دلار مبادله تجاری میان روسيه و ترکيه بسيار اندک بنظر می‌رسد.
صادرات عمده روسيه به ترکيه گاز و نفت و صادرات متقابل ترکيه شامل کالاهای ساخته شده و مصرفی است. با هدف توسعه صادرات کالاهای مصرفی، ترکيه طی سال‌های اخير متوسل به افزايش سرمايه‌گذاری‌های مستقيم در روسيه شده است. احداث يک کارخانه توليد تلويزيون در آن کشور از جمله تازه‌ترين موارد سرمايه‌گذاری های صاحبان صنايع ترک در روسيه محسوب می‌شود.
ترکيه مايل است بعنوان واسطه صادرات گاز و نفت روسيه و منطقه خزر به اروپا عمل کند. روسيه نيز به نوبه خود مايل است به منظور صدور بخشی از گاز و نفت خود به اروپا، خاورميانه و شمال آفريقا، مسير ترکيه را مورد استفاده قرار دهد. با توجه به علاقمندی اروپا به متنوع کردن منابع و مسير های تامين گاز و نفت، استفاده از مسير ترکيه به بهبود موقعيت روسيه در رقابت با لوله گاز نابوکو کمک خواهد کرد.
با تشخيص اين علاقمندی، آنکارا تنهای ۲۴ روز پس از امضاء قرار داد لوله گاز نابوکو، قرارداد خط لوله جريان جنوبی را با روسيه به امضاء رساند. امضاء اين قرار داد بخصوص در ارمنستان و قبرس با حساسيت‌های خاص مواجه شد.
خط لوله گاز جريان آبی جنوب که در سال ۲۰۰۴ میان ترکيه و روسيه بامضاء رسيد از منطقه شمال قبرس و بخش يونانی‌نشين جزيره عبور خواهد کرد. روسيه همچنين مايل است به منظور ارسال بخشی از نفت صادراتی حوزه دريای سياه به مديترانه، بدون عبور از تنگه بسفر، مسير ترکيه را مورد استفاده قرار دهد. ترکيه اميدوار است از راه عرضه خدمات ترانزيت نفت و گاز، نه تنها نقش مهمتری در تامين انرژی اروپا و امنيت آن ايفا کند که همزمان از راه دريافت حقوق مربوط موازنه تجاری بهتری با روسيه بدست آورد.
بعد از جنگ سرد
مناسبات کنونی ترکيه و روسيه تا حدود زيادی متاثر از شرايط دوران پيش از جنگ سرد قرار دارد. اين مناسبات بخصوص در نتيجه تحولات يک دهه گذشته در معرض عوامل تاثير گذار تازه‌ای قرار گرفته است. رويداد ۱۱ سپتامبر در نيويورک، تغيير حکومت طالبان در افغانستان، اشغال عراق توسط آمريکا، ماجرای برخورد خونين اسرائيل با امداد رسانان عازم غزه از جمله اين عوامل بشمار می‌روند.
در ماه مارس سال ۲۰۰۳ پارلمان ترکيه با دو سوم آراء به تقاضای دولت داير بر صدور اجازه عبور نيروهای آمريکايی عازم عراق رای منفی داد حال آنکه ترکيه هنوز عضويت پيمان نظامی ناتو را در اختيار دارد. عضويت ترکيه در ناتو بخشی از طرح دفاع از آن کشور در مقابل نفوذ اتحاد شوروی محسوب می‌شد.
در شرايط کنونی روابط ترکيه و روسيه، بر خلاف دوران جنگ سرد نه بر مبنای ترس متقابل که بر اساس نياز متقابل به توسعه همکاریهای دوجانبه و منطقه‌ای استوار است. مناسبات ترکيه با آمريکا و ناتو نيز بدليل تغيير شرايط پس از دوران جنگ سرد تحت تاثير عوامل تازه قرار گرفته است.
در سال جاری انتظار می‌رود که نزديک به ۲ ميليون اتباع روسی به ترکيه سفر کنند. اين حجم بالای ديدار های تفريحی و مسافرتی يکی از نشانه‌های دوستانه شدن مناسبات میان دو کشور و عبور آن دو از دوران جنگ سرد است.
توسعه اين مناسبات در حدی است که روسيه به صدور جنگ افزار به ترکيه علاقمند شده و قصد دارد در اين بازار از راه صدور تعدادی هليکوپتر جای پای مناسبی بدست آورد. کرملين همچنين اميدوار به فروش رآکتور های اتمی به ترکيه و تامين سوخت آنها است.
ارمنستان و آذربايجان
در عرصه سياست خارجی، نزديکی روسيه و ترکيه نگرانی‌هايی را در ارمنستان و آذربايجان بوجود آورده است. ارمنستان روسيه را در نقش برادر بزرگتر می‌بيند. اين همان تصويری است که آذربايجان برای خود از ترکيه ترسيم کرده است. در عين حال ارمنستان و آذربايجان از بهار سال ۱۹۹۳ تاکنون در مناقشه ارضی قره باغ درگيرند.
به نظر می‌رسد توسعه همکاریهای ترکيه و روسيه از يک سو و از سوی ديگر تلاش‌های جاری برای عادی‌سازی مناسبات میان آنکارا و ايروان، و ارتقاء آن حداقل در سطح مناسبات مسکو با باکو بتواند به بازگرداندن تعادل و آرامش بيشتر در قفقاز جنوبی ياری دهد.
عامل اسرائيل
مناسبات کنونی روسيه با اسرائيل عادی و دوستانه است. در عين حال روسيه اهميت بيشتری برای توسعه مناسبات با ترکيه قائل است. وسعت خاک، ميزان جمعيت، شرايط جغرافيايی و حجم مبادلات تجاری با ترکيه اهميت آنرا برای روسيه بسيار بيشتر از اهميت مناسبات با اسرائيل ساخته است. بعلاوه، دوستی با اسرائيل عامل منفی در مناسبات روسيه با کشور های خاورميانه بشمار می‌رود حال آنکه توسعه دوستی با ترکيه برای مسکو يک مزيت خاورميانه‌ای است.
هماهنگی سياسی بيشتر ترکيه با روسيه می‌تواند توازن قوا در منطقه به زيان اسرائيل تغيير داده و آن کشور را در منطقه با فشار های تازه‌ای روبرو سازد.
بخصوص بعد از رويداد اخير در آب‌های غزه که به تيره‌تر شدن هر چه بيشتر روابط آنکار و تلآويو انجاميد، نگرانی‌های اسرائيل نسبت به نزديکی سياسی ترکيه و روسيه بيشتر از گذشته شده است. تاثير تقويت محور مسکوـانکارا در حدی است که گفته می‌شود، ممکن است اسرائيل در نتيجه در خواست ترکيه و برخلاف پيشبينی گذشته از مسير لوله انتقال گاز روسيه به خاورميانه حذف شود.
در زمان جنگ سرد و پيش از فروپاشی اتحاد شوروی، آن کشور با ترکيه هم مرز بود. از زمان پايان جنگ سرد دو کشور برای اولين بار پس از چند قرن فاقد مرز مشترک شده‌اند. با اين حال از دست دادن مرزهای مشترک نه تنها به کاهش سطح همکاری های دو کشور منجر نشده، که حتی به توسعه بيش از پيش آن ياری داده است.
در ادامه اين همکاری‌ها و در صورت دوام حکومت حزب عدالت و توسعه در آنکارا، دور از ذهن نيست که ترکيه در آينده سطح همکاریهای خود را با ناتو کاهش داده و به همکاریهای امنيتی منطقه‌ای با مشارکت روسيه علاقمند شود.