گزارشی از مایکل اسکالن، گزارشگر ارشد رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی
هنگام صحبت از برنامه‌های هسته‌ای ایران آنقدر عدد و رقم مطرح می‌شود که سر آدمی همچون اتم‌ها در اولین نسل سانتریفیوژهای گازی به چرخش درمی‌آید و گیج می‌رود.
اورانیوم نوع ۲۳۵؛ غنی‌سازی با غلظت ۳.۶۷ درصد؛ سقف ۳۰۰ کیلو تولید؛ پاراگراف ۳۶ قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل. همه اینها در تنش بین ایران و آمریکا بر سر برنامه‌های هسته‌ای ایران به اعداد خطرناکی بدل شده‌اند.
در این مطلب راهنمای خلاصه‌ای برای شناخت این اعداد ارائه می‌شود:
۳۰۰ کیلوگرم
کمتر از دو هفته پیش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تأیید کرد که اندوخته اورانیوم با غلظت پایین ایران از مرز ۳۰۰ کیلوگرم عبور کرده و سقف تعیین‌شده در توافق هسته‌ای بین ایران و قدرت‌های جهانی در سال ۲۰۱۵ را نقض کرده است.
این رویداد آینده توافق هسته‌ای را که از پیش دچار مشکل شده بود، بیش از پیش مورد بررسی موشکافانه قرار داد. یکی از اهداف توافق هسته‌ای فراهم کردن تضمین‌های لازم برای عدم توسعه سلاح‌های هسته‌ای از سوی ایران و کاستن ۹۸ درصد از حجم اورانیوم با غلظت پایین (ال ای یو) در ایران است.
کارشناسان آژانس در حال بررسی روند غنی‌سازی در تأسیسات نطنز در سال ۲۰۱۴
داریل کیمبال، مدیر «جامعه کنترل تسلیحاتی» یک پژوهشکده غیرحزبی در واشینگتن می‌گوید حجم اندوخته اورانیوم با غلظت پایین ایران قبل از امضای توافق هسته‌ای در ژوئیه ۲۰۱۵ حدود ۱۱ هزار و ۵۰۰ کیلوگرم بود.
او به رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی گفت: «برای تولید ۲۵ کیلوگرم اورانیوم با غلظت ۹۰ درصد که میزان مورد نیاز برای تولید یک بمب هسته‌ای است به حدود هزار و پنجاه کیلوم گرم اورانیوم با غلظت پایین در حالت گاز نیاز هست».
۳.۶۷ درصد
یک هفته بعد ایران اعلام کرد که هشدار دو ماه پیش خود برای افزایش غلظت ۳.۶۷ درصدی اورانیوم را که سقف تعیین شده در توافق هسته‌ای است عملی خواهد کرد.
این اقدام ایران که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آن را روز دوشنبه ۱۷ تیر تأیید کرد با واکنش هشدارآمیز و نگرانی امضاکنندگان قبلی و فعلی برجام روبه‌رو شد.
اتحادیه اروپا گفت از این اقدام «به شدت نگران است» و دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا گفت: «ایران بهتر است مواظب باشد.»
متیو بان از بخش علوم و روابط بین‌المللی دانشگاه هاروارد می‌گوید: «عبور از دو سقف تعیین‌شده در توافق یعنی غلظت ۳.۶۷ درصد و میزان ۳۰۰ کیلوگرمی اندوخته اورانیوم، فرصت زمانی لازم برای تولید مواد مورد نیاز بمب هسته‌ای توسط ایران را کاهش می‌دهد.»
این کارشناس سیاست هسته‌ای و پروفسور دانشگاه هاروارد به رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی گفت این دو اقدام فرصت لازم برای دستیابی به بمب هسته‌ای را «در حد ناچیزی کاهش می‌دهند و هر دو کاملاً قبال بازگشت هستند.»
او افزود: «ايران به این وسیله اروپایی‌ها و دیگران را تحت فشار قرار می‌دهد تا وعده‌های مربوط به لغو تحریم‌ها در توافق هسته‌ای را اجرا کنند ولی به شکلی که اگر به خواست‌های خود رسیدند خیلی سریع بتوانند به اجرای مفاد توافق هسته‌ای بازگردند.»
قطعنامه ۲۲۳۱
تازه‌ترین موضوع بحث‌برانگیز اختلاف در مورد پیروی یا عدم پیروی از تعهدات مندرج در برجام است که شورای امنیت سازمان ملل متحد در قطعنامه ۲۲۳۱ در ژوئیه ۲۰۱۵ تصویب کرد.
طبق این قطعنامه نهادهای سازمان ملل متحد مأمور شدند که نحوه اجرای تعهدات ایران در قبال برجام را کنترل کنند. شورای امنیت این قطعنامه را یک «تغییر بنیادی در نحوه برخورد با موضوع هسته‌ای ایران» قلمداد کرد.
رأی‌گیری قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت در حمایت از توافق هسته‌ای
توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ که نتیجه دو سال مذاکره بین ایران و قدرت‌های جهانی است دربرگیرنده تضمین‌هایی برای ممانعت از دستیابی ایران به سلاح‌های اتمی از طریق اعمال محدودیت‌های فیزیکی در زمینه تولید مواد هسته‌ای است.
در مقابل اکثر تحریم‌های هسته‌ای آمریکا، اتحادیه اروپا و سازمان ملل متحد که به شدت اقتصاد ایران را تضعیف کرده بودند لغو شدند.
اورانیوم ۲۳۵
بخش اعظم توافق هسته‌ای به محدود کردن توانایی‌های ایران برای غنی‌سازی اورانیوم ۲۳۵ مربوط می‌شود که با شکافت آن می‌توان انرژی تولید کرد و متناسب با غلظت آن می‌تواند برای سوخت رآکتورهای هسته‌ای و یا اسلحه‌های بالقوه مورد استفاده قرار بگیرد.
با شکافت اورانیوم ۲۳۵ به وسیله سانتریفیوژ می‌توان تا حد بالایی آن را غنی کرد.
سه نمونه از سانتریفیوژهای ایران در تأسیسات نطنز
ریچارد نفیو، یکی از کارشناسان مرکز کنترل و منع توسعه تسلیحاتی در واشینگتن به رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی می‌گوید تعیین حد نصاب ۳.۶۷ درصدی براساس توافق هسته‌ای «به نسبت این اصل که هر چه سطح غنی‌سازی کمتر باشد بهتر است اهمیت کمتری دارد.»
آقای نفیو که استاد دانشکده روابط بین‌الملل دانشگاه کلمبیاست، اضافه می‌کند که «اورانیوم با این حد غلظت معمولاً برای سوخت رآکتورهای هسته‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. در نتیجه حد نصاب مطلوبی بود.»
۵+۱
توافق هسته‌ای را پنج عضو دائمی شورای امنیت (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه و بریتانیا) بعلاوه آلمان و همین‌طور اتحادیه اروپا و ایران امضا کردند.
شش چهره محوری مذاکرات هسته‌ای؛ وزیران خارجه کشورهای گروه موسوم به ۵+۱، محمدجواد ظریف و فدریکا موگرینی
منهای یک
دونالد ترامپ با این استدلال که ایران به روح توافق وفادار نبوده و به تلاش برای دستیابی به سلاح هسته‌ای ادامه می‌دهد در اردیبهشت سال گذشته (ماه مه ۲۰۱۸) از برجام خارج شد.
دولت آمریکا از آن زمان تاکنون علاوه بر از سرگیری مجدد تحریم‌هایی که طبق توافق هسته‌ای لغو و یا موقتاً متوقف شده بودند، تحریم‌های جدیدی در مورد کشورهایی که ممکن است با ایران معامله کنند، وضع کرده است.
۱۰ تا ۱۵ سال
براساس یکی از مفاد برجام موسوم به ماده «غروب» محدودیت‌های فیزیکی در مورد فعالیت‌های هسته‌ای ایران پس از یک دوره زمانی برداشته می‌شوند.
مرکز پژوهش‌های علوم و روابط بین‌المللی دانشگاه هاروارد (بلفر) که یک راهنمای کامل از توافق هسته‌ای را جمع‌آوری کرده در یکی از گزارش‌های خود نوشت: «برجام حداقل ۱۰ تا ۱۵ سال از توسعه برنامه‌های هسته‌ای ایران جلوگیری خواهد کرد.»
اما دونالد ترامپ اولین بار که در اکتبر ۲۰۱۷ حاضر نشد تعهد ایران به اجرای توافق هسته‌ای را تأیید کند، این ماده برجام را از جمله «نقایض جدی توافق» اعلام کرد.
سه عضو اتحادیه اروپا
پس از خروج آمریکا از برجام سه امضاکننده اروپایی این توافق همراه با روسیه و چین و ایران سعی کرده‌اند این توافق را حفظ کنند.
به گفته داریل کیمبال «قدرت‌های اروپایی بعلاوه روسیه و چین با دور زدن تحریم‌های ثانویه و جدید آمریکا قصد دارند توافق هسته‌ای را حفظ کرده و شرایط را برای معاملات مشروع و قانونی با ایران فراهم کنند.»
او می‌افزاید: «آنها در عین حال از ایران خواسته‌اند که خویشتن‌داری نشان دهد و در چارچوب محدودیت‌های برجام باقی بماند. آنها امیدوارند که این و سایر اقدامات ایران را قانع کند که در سایر برنامه‌های خود برای عبور از حد نصاب‌های تعیین‌شده در برجام تجدید نظر کند.»
۴.۵ درصد و بیشتر
ایران پس از اعلام خبر عبور از سقف ۳.۶۷ درصدی غنی‌سازی صراحت داد که میزان غنی‌سازی اورانيوم در آن کشور اکنون از ۴.۵ درصد بالاتر رفته است.
داریل کیمبال، مدیر «جامعه کنترل تسلیحاتی» دوشنبه هفته‌ای که گذشت، همزمان با انتشار این خبر نوشت: «این یک مورد دیگر از نقض تعهدات ایران است ولی در کوتاه‌مدت از نظر توسعه سلاح‌های هسته‌ای خطری محسوب نمی‌شود.»
او افزود: «آنچه که خطرناک خواهد بود آغاز غنی‌سازی ۲۰ درصدی و یا بیشتر و افزودن بر حجم اندوخته اورانیوم ایران است.»
با این همه او افزود: «ارزیابی ما این است که تازه‌ترین موارد از نقض حدنصاب‌های تعیین‌شده در برجام از سوی ایران اقدامی برای حرکت به سوی تولید سلاح هسته‌ای نیست بلکه اقدامی است با هدف کسب برتری سیاسی و اعمال فشار به امضاکنندگان توافق هسته‌ای برای اجرای امتیازات اقتصادی که در آن توافق به ایران وعده داده شد.»
پاراگراف ۳۶
ایران می‌گوید به تعهدات خود وفادار بوده و از روش حل اختلاف مندرج در پارگراف ۳۶ برجام پیروی کرده است.
در بخشی از این پاراگراف گفته می‌شود که پس از مجموعه‌ای اقدامات «اگر هنوز موضوع با رضایت طرف یا طرف‌های شاکی حل نشود و اگر طرف یا طرف‌های شاکی این موضوع را یک مورد مهم از عدم اجرای تعهدات قلمداد کنند، در نتیجه می‌توانند با این اختلاف‌حل نشده به عنوان دلیلی برای عدم اجرای بخشی یا تمامی تعهدات در قبال برجام برخورد کنند.»
محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران روز یکشنبه ۱۶ تیر در پیامی توئیتری اعلام کرد که ایران سطح غنی‌سازی اورانیوم را افزایش خواهد داد و این ادعای تهران را تکرار کرد که امضاکنندگان توافق هسته‌ای در برابر از سرگیری تحریم‌های آمریکا و وضع تحریم‌های جدید اقدامات لازم را انجام نداده‌اند.
گام سوم
عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران روز ۱۷ تیر گفت:«اگر کشورهای باقیمانده در توافق، به خصوص کشورهای اروپایی به طور جدی به تعهدات خود عمل نکنند و معافیت از تحریم‌های آمریکا را عملی نکنند ایران ظرف ۶۰ روز آینده گام سوم را برمی‌دارد.»
او توضیح نداد که این گام دقیقاً چیست ولی تأکید کرد که «قوی‌تر» خواهد بود.
عباس عراقچی، علی ربیعی و بهروز کمالوندی در زمان اعلام گام دوم ایران در کاهش تعهدات هسته‌ای
این سخنان آقای عراقچی به عنوان تهدیدی برای از سرگیری فعالیت سانتریفیوژها که طبق توافق هسته‌ای کار آنها متوقف شده و افزودن غلظت اورانیوم به ۲۰ درصد تلقی شد. بالاترین سطح غنی‌سازی اورانیوم در ایران قبل از امضای توافق هسته‌ای ۲۰ درصد بود.
متیو بان، از اساتید بخش علوم و روابط بین‌الملل دانشگاه هاروارد می‌گوید: «غلظت اورانیوم مورد نیاز رآکتور تحقیقاتی تهران کمی کمتر از ۲۰ درصد (۱۹.۷۵) درصد است. در عین حال به این معنا خواهد بود که آنها (ایران) حدود ۹۰ درصد از کارها برای تولید مواد مورد نیاز بمب هسته‌ای را انجام داده‌اند. به این ترتیب اگر تصمیم بگیرند از توافق هسته‌ای خارج شوند تا حد زیادی جلو خواهند افتاد.»
۳۶۵ روز تا بمب
قبل از توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ ارزیابی آمریکا این بود که ایران به قابلیت‌هایی رسید که ظرف دو تا سه ماه می‌تواند بمب اتمی بسازد. یکی از عناصر مهم توافق افزایش این دوره آمادگی برای تولید بمب به یک سال بود.
ریچارد نفیو، از کارشناسان مرکز کنترل و منع توسعه تسلیحاتی در واشینگتن در پاسخ به این سؤال که ایران با اقدامات اخیرش تا چه حد مهلت زمانی لازم برای تولید بمب را کاهش داده می‌گوید: «اقدامات اخیر ایران واقعاً به هیچ‌وجه دوره زمانی رسیدن به مرحله تولید بمب را کاهش نداده است».
او اضافه می‌کند «در عین حال هرچه حجم اورانیومی که غنی می‌کنند بیشتر شود، رسیدن به آن مرحله نزدیک‌تر خواهد شد. با هزار و ۲۰۰ کیلوگرم اورانیوم با غلظت ۳.۶۷ درصد و با استفاده از پنج هزار سانتریفیوژ فاصله آنها با مرحله تولید بمب حدود پنج تا شش ماه و شاید کمتر از این خواهد بود.»