برداشته شدن تحریم تسلیحات بر مبنای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، امتیازی از سوی گروه پنج به علاوه در قالب مذاکراتی بود که به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) منجر شد.
برجام به عنوان یک توافق اتمی ارائه شد؛ محدودیت‌های موقت بر برنامه اتمی ایران در قبال رفع تحریم‌های مرتبط با موضوع هسته‌ای. از همین رو گنجانده شدن رفع ممنوعیت در زمینه تسلیحات متعارف بدون آنکه تعهدی دو سویه باشد و ایران متعهد به تغییر رویکرد مخرب منطقه‌ای‌اش شود، بسیار مسئله‌ساز بود.
مخاطرات
اینکه روز ۱۸ اکتبر چقدر برای ایران مهم است، نباید دست‌کم گرفته شود. حسن روحانی منقضی شدن تحریم تسلیحاتی را «موفقیت بزرگ سیاسی» خوانده است.
چالش تحریم تسلیحاتی ایران
اما به همان اندازه آنچه که ایران می‌خواهد بعد از پایان این تحریم به دست آورد اهمیت دارد. مثلاً آژانس امنیت دفاعی آمریکا تخمین زده است که تهران بتواند «جنگنده‌های پیشرفته نسل چهارم» را خریداری کند و یا «پهپادهایی با قابلیت بهتر را توسعه داده و مورد استفاده قرار دهد».
گزارشی تازه از دبیرکل سازمان ملل متحد چنین خطری را برجسته می‌کند؛ این گزارش می‌گوید پهپادهایی که در ماه مه و سپتامبر سال ۲۰۱۹ علیه زیرساخت‌های حوزه انرژی عربستان سعودی استفاده شده -که در مورد دوم توانست نیمی از تولید نفت این پادشاهی را از کار بیاندازد- منشأ ایرانی داشته است.
ارزیابی‌های ایالات متحده نشان می‌دهد ایران برای جبران نیروی هوایی فرسوده‌اش، در زمینه توانایی حمله بر روی زرادخانه موشک‌های بالیستیک دوربرد حساب می‌کند. بنابراین اضافه شدن جنگنده‌هایی مانند سوخوی- ۳۰ به نیروی مسلح ایران تقویت توان رژیم است. البته ایران پیشتر مذاکراتی در زمینه خرید سوخوی- ۳۰ اس‌ام انجام داده بود اما این مبادله هیچ‌گاه به نتیجه نرسید چرا که بر مبنای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت باید به تایید این شورا می‌رسید. منقضی شدن تحریم چنین سدی را از راه برخواهد داشت.
درحالی‌که برخی ناظران بر این باورند که ممنوعیت‌های تسلیحاتی مشخص دیگری همچنان پابرجا خواهند بود- مانند قطعنامه ۲۲۱۶ و ۱۷۰۱ در زمینه یمن و لبنان- که مانع از صادرات سلاح از ایران به شرکا و گروه‌های نیابتی می‌شود، اما با رفع این تحریم جهانی تحت قطعنامه ۲۲۳۱، این تهدید وجود خواهد داشت که ایران سیستم‌های پیشرفته تسلیحاتی از روسیه و چین وارد کند.
بر همه این‌ها، باید افزود که ایران در حال حاضر قطعنامه ۲۲۱۶ شورای امنیت (در مورد یمن) را نقض می‌کند و شواهد حاکی از توسعه صدور سلاح ، از جمله اخیرا در لیبی - با دیده شدن موشک‌های هدایت شونده ضد تانک ایرانی- است. منقضی شدن محدودیت‌های قطعنامه ۲۲۳۱ جایزه دادن به ایران به خاطر رفتارهاییست که خود سازمان ملل متحد آنها را منع کرده است.
راهبرد ایالات متحده
واشینگتن احتمالاً رویکردی را پی خواهد گرفت که به دقت تنظیم شده است. در حال حاضر پیش‌نویس قطعنامه‌ای را در اختیار سایر اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد قرار می‌دهد. در حالی که رویکرد چین و روسیه در انتقاد از تلاش‌ها برای تمدید تحریم تسلیحاتی قابل پیش‌بینی است، اما مشخص نیست که آیا این دو کشور یا یکی از آنها آماده وتوی چنین قطعنامه‌ای باشد. روسیه در مورد قطعنامه ۲۲۱۶ رأی ممتنع داد. ایالات متحده همچنین برای ایجاد یک اتفاق نظر در دو سوی اقیانوس اطلس بر روی نگرانی اروپایی‌ها از انقضای تحریم تسلیحاتی حساب می‌کند.
دیگر متغیری که در بررسی این موضوع باید در نظر داشت، مسئله ریاست دوره‌ای شورای امنیت است. روسیه در ماه اکتبر ریاست شورا را بر عهده خواهد داشت-همان ماهی که تحریم تسلیحاتی منقضی می‌شود. برای جلوگیری از این همزمانی، ایالات متحده باید پیش از ماه اکتبر اقدام کند، تا شاید نفوذ بیشتری بر کشوری که ریاست دوره‌ای را بر عهده دارد، داشته باشد- فرانسه در ماه ژوئن، آلمان در ماه ژوئیه و نیجر در ماه سپتامبر.
اگر تلاش‌ها برای تمدید تحریم تسلیحاتی موفق نباشد، ایالات متحده اشاراتی در زمینه دنبال کردن موضوع «اسنپ‌بک» مطرح کرده است. ابتدا ممکن است از یکی از متحدانش -که کاندیدای محتمل بریتانیاست- بخواهد که این مکانیزم را پیش ببرد تا درگیری ایجاد نشود. اما اگر آن مسیر شکست بخورد، دولت ایالات متحده خواهد گفت که علیرغم خروج از برجام بر مبنای بند ۱۰ قطعنامه ۲۲۳۱ حق دارد که چنین کند؛ بندی که در آن بدون شرط، ایالات متحده به عنوان «عضو برجام» ذکر شده است.
روسیه و سایرین استدلال خود را بر مبنای یک که نظر دیوان دادگستری بین‌المللی در سال ۱۹۷۱ استوار خواهند کرد که گفته است بر مبنای حقوق بین‌الملل «طرفی که تعهداتش را انکار کرده و یا آنها را به طور کامل اجرا نکرده است نمی‌تواند همچنان دارای حقوقی باشد که مدعی است از آن رابطه به دست می‌آورد». اما برداشتی ساده و آشکار از قطعنامه ۲۲۳۱ توصیه دیگری می‌کند.
در نهایت اینکه بزرگترین حامی تروریسم تنها چند ماه با انقضای یک تحریم تسلیحاتی فاصله دارد. در روزهای اخیر روزنامه وال‌استریت جورنال گزارش داد که قدرت‌های اروپایی در حال بررسی راه‌های بالقوه برای مصالحه هستند تا ایران بتواند برخی تسلیحات را بخرد و برخی ممنوعیت‌های صادرات برای ۱۲ ماه دیگر تمدید شود. اما چنین تلاش‌هایی سابقه‌ای مشکل‌دار را ایجاد خواهند کرد که از قدرت تحریم کاسته شود خصوصاً در زمانی که ایران در حال نقض برجام است.